(५००) डेज आँफ समर- संवाद-विसंवाद

आँथर्स नोट : द फॉलोइंग इज अ वर्क आँफ फिक्शन.एनी रिझेम्ब्लन्स टु पर्सन्स लिव्हिंग आँर डेड इज प्युअरली कोइन्सीडेन्टल.
एस्पेशली यू जेनी बेकमन.
बिच.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

मार्क वेब दिग्दर्शित , आणि स्कॉट न्यूस्टॅटर/मायकल एच वेबर लिखित ’(५००) डेज आॅफ समर’ (२००९) ची सुरुवात ,ही वर उल्लेखलेल्या डिसक्लेमरपासून होते. चित्रपटाबद्दलचं आधीच असणारं कुतूहल, ही सूचना फार काही न सांगताही अधिक वाढवते. पण फार काही न सांगता तरी कसं म्हणायचं? कारण अप्रत्यक्षपणे का होईना ,पण चित्रपटाबद्दलच्या ब-याच गोष्टी इथे स्पष्ट होतात.चित्रपटाच्या पोस्टर्सवरले रोमॅन्टिक कॉमेडीला शोभण्यासारखे तरूण छोटेखानी नायक ,नायिका आणि नायिकेचे विविध मूड्समधले भरमसाठ (५००?) फोटो पाहताच ही पारंपारिक वळणाची रोमॅन्टीक कॉमेडी असल्याचा समज होणं स्वाभाविक आहे.इथे तो समज खोडून काढला जातो. डिसक्लेमर्स हे सामान्यत: सामाजिक ,राजकीय चित्रपटांच्या आधी आपली जबाबदारी झटकण्याचं काम करताना आपण पाहातात. त्यांचं अशा प्रेमकथेच्या आधी हजेरी लावणं हे मुळातंच चित्रपटाचा वेगळेपणा अधोरेखीत करणारं. त्यातला बेकमनचा उल्लेख हा चित्रपटाचं पर्सनल असणं , चित्रकर्त्यांपैकी कोणाच्या ना कोणाच्या व्यक्तिगत अनुभवाशी जोडलेलं असणं दाखवून देणारा अन उल्लेखाबरोबर शेवटी येणारा उद्गार ,हा चित्रपट सांकेतिक नसला तरी गंभीरही नसल्याचं स्पष्ट करणारा.
हा वेगळेपणा दाखवून देण्याचा आणि प्रेक्षकांची त्याकडे पाहाण्याची एक विशिष्ट दृष्टी तयार करण्याचा प्रयत्न डेज आँफ समर सुरुवातीला पुन्हा पुन्हा करतो. त्याच्या पोस्टरवरच सांगितलं जातं, की ही प्रेमकथा नाही तर प्रेमाविषयीची गोष्ट आहे.जर टॅगलाइन आणि डिसक्लेमर असतानाही कोणी नेहमीची परिचित उडती प्रेमकथा पाहायला मिळेल या भ्रमात असला ,तर तो दूर करण्याचं काम निवेदक करतो,पहिल्याच परिच्छेदात, चित्रपटाच्या खास शैलीत . एकदा का ती प्रेमकथा (म्हणजे नेहमीची ,अपेक्षित प्रेमकथा)नाही हे पाहाणा-याच्या मनात ठसलं ,की चित्रपट बंधमुक्त होतो आणि हवी ती गोष्ट, हव्या त्या पध्दतीने सांगायला मोकळा होतो.
अँरिस्टॉटलच्या काव्यशास्त्राप्रमाणे कोणत्याही कथानकाचे सुरूवात,मध्य आणि शेवट असे तीन भाग पडतात. प्रख्यात फ्रेन्च चित्रकर्ता आणि विचारवंत ज्याँ ल्यूक गोदारच्या म्हणण्यानुसार हे विभाग योग्य आहेत, क्रम मात्र हाच ,म्हणजे आधी सुरुवात, त्यानंतर मध्य आणि मग शेवट ,असा असण्याची गरज नाही. गोदारची ही कॉरोलरी, डेज आँफ समरच्या कर्त्यांना मान्य असावी , कारण इथेही चित्रपट अँरिस्टोटेलिअन क्रम लावण्याच्या फंदात पडत नाही. चित्रपटाच्या नावातले पाचशे दिवस हे अर्थातच नायक टॉम (जोसेफ गॉर्डन-लेविट) आणि नायिका समर (झोइ डेशनेल) यांच्या प्रेमप्रकरणाशी संबंधित दिवस आहेत ,मात्र ते जसे घडले त्या क्रमाने आपल्यापुढे येत नाहीत. चित्रपट सुरू होतो ,तो ४८८ व्या दिवसावर. तिथून तो थेट पहिल्या दिवसावर उडी मारतो आणि मग आपल्या आशयाच्या सोयीनुसार मागेपुढे जायला लागतो. याचा अर्थ त्याच्या रचनेला अजिबात तर्कशास्त्र नाही असा मात्र घेता येणार नाही. बहुतेक नॉन लिनीअर मार्गाने सांगितली जाणारी कथानकं, ही घटनाक्रम काळबरहुकूम मांडत नसली ,तरीही त्यांच्या रचनेमागे काही निश्चित योजना असते. इथेदेखील ती तशी आहे.यात महत्वाचं आहे ,ते एका विशिष्ट दिवशी काही कारणाने टाॅम आणि समरचं बिनसणं. ते कधी घडलं ,हे चित्रपट सुरुवातीच्या भागातंच सांगून टाकतो आणि मग त्या दिवसाच्या संदर्भाने प्रेमप्रकरणाची सुरूवात आणि बिनसण्या नंतरच्या कालावधीतल्या घटना हळूहळू जोडत नेतो.प्रेक्षक गोंधळू नयेत यासाठी तो एक अतिशय सोपी आणि उपयुक्त गोष्ट करतो आणि ती म्हणजे दर प्रसंगाच्या सुरूवातीला आणि शेवटी ,तो त्या त्या दिवसाचा क्रमांक दाखवून देतो. हा क्रमांक आपल्याला कायम कथेबरोबर ठेवतो. गोंधळू देत नाही.
चित्रपटाच्या पोस्टरवरलं ,तो प्रेमकथा नसून प्रेमाविषयीची , प्रेम या संकल्पनेविषयीची गोष्ट असल्याचं सांगणं हे एका परीने खरंच आहे. प्रसंग आणि संवाद या दोन्हींमधे तो कुठेही ओळखीच्या रोमॅनटिक कन्वेन्शन्सचा आधार घेत नाही तर आजच्या काळातली या प्रकारची नाती, प्रेमाबद्दलच्या आधुनिक कल्पना, बहुतेक वेळा या नात्याशी जोडली जाणारी हक्काची जाणीव ,नात्यात परस्परांकडून असणा-या भिन्न अपेक्षांमधून तयार होणारी विसंवादाची शक्यता, स्त्री पुरुषांच्या दृष्टिकोनात सामान्यतः आढळणारा फरक ,नात्यात कालांतरानं येउ शकणारा तोचतोचपणा ,हे सारं तो विचारात घेतो. विशिष्ट काळात केलेलं प्रेम या संकल्पनेबद्दलचं मुक्त चिंतन असं या चित्रपटाचं स्वरूप आहे.
मात्र हे सारं करताना तो केवळ काही तत्वज्ञान मांडल्याचा आव आणत नाही, तर प्रेक्षकांना आपल्या अनपेक्षित संवादांनी आणि समृध्द संदर्भ भांडाराने गुंतवून ठेवतो.इथली पात्र केवळ कथेला पुरक अशा गोष्टी बोलत नाहीत तर  संगीत, जागतिक चित्रपट, आर्किटेक्चर अशा विविध विषयांना त्यांच्या आयुष्यात स्थान आहे. त्यांचा जन्म या चित्रपटाच्या सोयी साठी झालेला नसून त्या जिवंत व्यक्तिरेखा असल्याचं आपल्याला वेळोवेळी दिसून येतं.
याशिवाय स्वतंत्रपणे लक्षात राहाण्यासारखे ,गिमिकी आणि साधे, असे दोन्ही प्रकारचे अनेक प्रसंग इथे आहेत.टॉमचं रस्त्यातलं ,हिंदी चित्रपटातही चालून जाईलशी कोरिओग्राफी असणारं गाणं,मॉलच्या फर्निचर सेक्शनमधला प्रेमालाप, समरकडच्या पार्टीत टॉमला अपेक्षित आणि प्रत्यक्ष मिळालेली वागणूक यांचं स्प्लिट स्क्रीन तंत्राने एकाच वेळी केलेलं सादरीकरण, नोकरी सोडण्याआधीच्या उद्रेकात टॉमने आधुनिक पिढिच्या व्यक्त होण्यातल्या परावलंबत्वावर ओढलेले ताशेरे अशा अनेक जागा सांगता येतील.मात्र केवळ प्रसंग उपयोगाचे नाहीत, तर ते सांधणारी पटकथा तितकीच महत्वाची.
ब-याच वेळा चित्रपटांशी जोडलेल्या दिग्दर्शकीय वर्चस्वामुळे पटकथांकडे दुर्लक्ष तरी होताना दिसतं किंवा त्या पटकथा प्रस्थापित फॉर्म्युलांमधे तेवढ्यापुरता बदल करुन वापरताना दिसतात. जेनेरिक चित्रपटांमधे हे प्रमाण अधिकच आहे. या पार्श्वभूमीवर, आणि रॉम कॉम सारख्या अतिपरिचित चित्रप्रकाराशी कथेची प्रवृत्ती अन प्रेक्षकवर्ग जोडलेला असूनही मूलभूत वेगळेपणा असणा-या आणि कोणतीही तडजोड नाकारणा-या ’(५००) डेज आॅफ समर’च्या पटकथेचं महत्व अधिकच वाटतं.ती तशी असणं आणि दिग्दर्शकाने तशीच्या तशी स्वीकारणं ,याचा या चित्रटाच्या यशात मोठा हात आहे हे नक्की.
- गणेश मतकरी