द डार्क नाईट रायजेस- परफेक्ट एन्ड

’डार्क नाईट़ राईजेस’च्या गुणवत्तेबद्दल शंका घेणा-यांकडून एकच विचारात घेण्याजोगा प्रश्न उपस्थित केला जाऊ शकतो , आणि तो म्हणजे यात असणारा मोठ्या खलनायकाचा अभाव. बॅटमॅन व्यक्तिरेखेशी चांगली ओळख असलेल्यांना माहीत असेल, की या व्यक्तिरेखेविरोधात उभ्या राहाणा-या वैशिष्ट्यपूर्ण सुपरव्हिलन्सची कमी नाही. पहिल्या दोन चित्रपटांनी त्यातल्या महत्वाच्या चार जणांना ( रा'ज अल घुल आणि स्केअरक्रो पहिल्या भागात ,तर टू फेस आणि जोकर दुस-या) कामाला लावलं असं तरी पेन्ग्विनपासून हशपर्यंत आणि रिडलरपासून पॉयजन आयवीपर्यंत अनेक नावं शिल्लक आहेत. असं असतानाही मुखवट्याआड चेहरा लपवणारा आणि प्रचंड शक्ती हा एकमेव प्रमुख गुण असणारा बेनसारखा ,त्यामानाने गार्डन व्हरायटी खलनायक चित्रत्रयीच्या अखेरच्या भागात आणण्यामागचं कारण काय ? तेही ’डार्क नाईट’ मधे हिथ लीजरने आपल्या जवळजवळ शेवटच्या भूमिकेत जोकरला अजरामर केल्यानंतर, असा प्रश्न पडू शकतो. प्रश्न योग्य आहे , मात्र त्या प्रश्नाला उघड ,सोपं उत्तर नाही. आपण करतो तो विचार क्रिस्टोफर नोलनने केला नसेल असं त्याचं आतापर्यंतचं काम पाहून वाटत नाही, आणि हा विचार मनात येउनही त्याने जर हा खलनायक योजला असेल ,तर काहीतरी कारण नक्कीच असणार.
मला त्यामानाने ढोबळ अशी दोन कारणं दिसतात, जी नोलनच्या डोक्यात असतीलच असं सांगता येत नाही , पण ती गृहीत धरता ,मला ही योजना योग्य वाटते. पहिलं कारण आहे ते या चित्रत्रयीच्या रिअँलिस्ट धोरणाशी संबंधित. या चित्रपटांचं धोरण हे पहिल्यापासूनच सुपरहीरो संकल्पनेला वास्तवाच्या अन (गढूळ राजकीय धोरणांपासून दहशतवादाच्या टांगत्या तलवारीपर्यंत ) सद्य परिस्थितीच्या पैलूंच्या जवळ नेण्याचं राहीलं आहे. त्यामुळे खलनायकांची निवडही चमत्कृतींचा कमीत कमी वापर गृहीत धरून करण्यात आली आहे. त्यांच्या रंगरूपातही हे दिसून येतं. बर्टनच्या बॅटमॅन मधला निकलसनच्या जोकरचा काळजीपूर्वक रंगवलेला चेहरा आणि त्याउलट ’द डार्क नाईट’ मधे लीजरच्या चेह-यावरला फासल्यासारखा पांढरा रंग, रक्त सुचवणारा ओठांजवळ पसरलेला लाल अन डोळ्याभोवतीचं काळं आठवा किंवा कॉमिक्समधल्या स्केअरक्रोचा इलॅबरेट वेष काढून सिलिअन मर्फीचा केवळ चेहरा झाकणारं, सूटावरच घातलेलं गोणपाटासारखं फडकं आठवा. बेनचं व्यक्तिमत्व हे या वास्तववादी पठडीत बसणारं आहे. त्याशिवाय बॅटमॅनप्रमाणेच त्याच्याकडे असणारा ,त्या दोघांना तुल्यबळ ठरवणारा इतर शक्तींचा अभाव हादेखील त्याला खलनायक करणं पटवणारा आहे.
दुसरं कारण आहे ते रचनेशी संबंधित. बेनवर लक्ष केंद्रीत होणं हे आपलं लक्ष दुस-या एका पात्रावरुन बाजूला नेतं जे या चित्रपटातला खरा छुपा खलनायक आहे. याचा उपयोग चित्रपटाच्या शेवटासाठी एक रहस्य शाबूत ठेवण्याकरता तर होतोच, वर ख-या खलनायकाची ओळख या शेवटल्या भागाला थेट चित्रपटाच्या पहिल्या भागाशी नेउन जोडते, आणि तीन भागांना एक निश्चित शेवट देऊ करते.
एकदा का हा बेनच्या निवडीबद्दलचा प्रश्न  (आणि जोधपूरमधली विहीर गॉथमजवळ नक्की कुठे असावी हा दुय्यम प्रश्न, ज्याचं उत्तर मी काही देऊ शकणार नाही )निकालात काढला ,की मग ’द डार्क नाईट रायजेस’ ची , आणि पर्यायाने नोलनच्या चित्रत्रयीची गुणवत्ता वादातीत ठरते. नोलनच्या तिन्ही चित्रपटातला त्यातल्यात्यात उजवा कोणता याबद्दल माफक मतभेद मात्र संभवतात. माझी खात्री आहे की अनेकांचा कल हा दुस-या भागाकडे जाईल. यात आश्चर्य नाही. चित्रत्रयींचे दुसरे भाग नियमितपणे सर्वोत्कृष्ट असतात याची स्टार वॉर्स पासून स्पायडरमॅनपर्यंत अनेक उदाहरणं आहेत. याचं अगदी सोपं कारण म्हणजे पहिले भाग हे ब-याच प्रमाणात पात्रपरिचयात अडकतात आणि प्रस्तावनापर राहातात, तर अखेरचे भाग पहिल्या दोन भागांहून वरचढ ठरण्याच्या विवंचनेत असतात, आणि समाधानकारक शेवटाकडे गोष्ट ढकलण्यातही त्यांचा वेळ जातो. याउलट दुसरे भाग मुक्त आणि सुरूवातीपासून अखेरपर्यंत नाट्यपूर्ण असतात. नोलनच्या  डार्क नाईट कडे आणखी एक हुकूमी पान होतं ते लीजरने साकारलेल्या जोकरच्या भूमिकेचं. त्याचा प्रदर्शनासुमारास झालेला मृत्यू हा या भागाभोवतालचं वलय अधिक गडद करुन गेला. डार्क नाईट उत्तम होता याबद्दल माझ्या मनात मुळीच शंका नाही, पण त्यामुळे ’द डार्क नाईट रायजेस’ कुठे कमी पडतो असं मी मानणार नाही. किंबहुना तो ज्या प्रकारे संपूर्ण चित्रत्रयीला कन्क्लूड करतो, ते पाहाता मी त्याला किंचित सरस मानायलाही तयार आहे.
डार्क नाईट रायजेस सुरु होतो , तो गेल्या भागानंतर आठ वर्षांनी. गॉथममधे क्वचित असणा-या शांततेच्या वातावरणात. हार्वी डेन्टच्या मृत्यूला जबाबदार मानला गेलेला , आणि डेन्टची दुष्कृत्य माहीत नसलेल्या जनतेच्या रोषाला कारणीभूत झालेला बॅटमॅन (क्रिश्चन बेल) आता अंतर्धान पावलेला आहे. ब्रूस वेनदेखील आपल्या घराबाहेर पडताना दिसत नाही. वेन कॉर्पोरेशनने आपला पैसा एका स्वच्छ ऊर्जा प्रकल्पात अडकवल्याने, आणि प्रकल्पाचे संभाव्य धोके लक्षात येताच प्रकल्प थांबवल्याने, त्यांची परिस्थितीही फार बरी नाही. अशा परिस्थितीत बेनचं (टॉम हार्डी) गॉथममधलं आगमन नव्या समस्या उभं करणारं ठरतं. कमिशनर गॉर्डन (गॅरी ओल्डमन) आणि पोलिस अधिकारी जॉन ब्लेक (जोसेफ गॉर्डन-लेविट) बॅटमॅनची गॉथमला गरज असल्याचं पटवतात आणि आपल्या सर्वात जवळच्या आप्ताच्या, बटलर आल्फ्रेडच्या (मायकेल केन) सल्ल्याला न जुमानता ब्रूस पुन्हा बॅटमॅनचा अवतार घेतो. सेलिना काईल ,अर्थात कॅटवुमन ( अँन हॅथवे) त्याला बेनपर्यंत पोचायला मदत करते पण बेन बॅटमॅनला जायबंदी करुन गॉथमचा नायनाट करायला निघतो. वेन कॉर्पोरेशन वाचवणंही आता तिथला प्रमुख लुशिअस फॉक्स (मॉर्गन फ्रीमन) आणि श्रीमंत एन्वायरमेन्टलिस्ट मिरान्डा टेट (मॅरीअन कोटिलार्ड) यांच्या हाती असतं.
तिस-या भागाचं हे कथानक जेव्हा आपण या चित्रत्रयीच्या इतर दोन भागांबरोबर पाहातो ,तेव्हा लक्षात येतं की सामान्यत: सुपरहीरोपटांत न दिसणारी एक गोष्ट इथे आहे . आणि ती म्हणजे घटनांचा पक्का कालावधी आणि त्यांच्या चढउताराचा आलेख. सामान्यत: सुपरहिरोपट हे पहिल्या चित्रपटात हिरोच्या ओरिजिन विषयी सांगतात पण त्यानंतरचा भाग केवळ एकामागून एक येणा-या साहसाना दिलेला असतो. त्यांना ना अपरिहार्यता असते ना विशिष्ट काळाची चौकट. इथे या चौकटीचा खूपच विचार आहे. त्यामुळे ही साहसांची मालिका नसून ,सुरुवात मध्य आणि शेवट योग्य क्रमाने असलेली एक पूर्ण गोष्ट आहे. सेल्फ कन्टेन्ड. त्यासाठी नोलनने अनेक गोष्टी थोड्या प्रमाणात बदलून घेतल्या आहेत. विशिष्ट पात्रांना विशिष्ट वेळी कथेतून बाहेर काढलय, रॉबिनसारख्या महत्वाच्या पात्राला मुळात कथेतच आणलेलं नाही (जरी त्याचा एक छान संदर्भ अखेरच्या काही मिनीटांत येउन जातो) , प्रत्येक पात्राच्या वागण्यामागे निश्चित हेतू तयार केलाय.डि सी कॉमिक्सची एक एल्सवर्ल्ड नावाची मालिका आहे, ज्यात त्यांचे प्रसिध्द नायक नेहमीपेक्षा वेगळ्या काळात, वेगळ्या परिस्थितीत ,वेगळ्या प्रकारच्या कथांमधे सामील होतात. नोलनची चित्रत्रयी ही अशा एखाद्या एल्सवर्ल्ड गोष्टिसारखी आहे. फिक्शनल गॉथमपेक्षा आजच्या वर्तमानात घडेलशी वाटू शकणारी, पात्रयोजनेचं स्वातंत्र्य घेतानाही अचूक टोन पकडणारी आणि शेवटाबद्दल अनिश्चितता तयार करून त्याची वाट पाहायला लावणारी.
शेवटाचा विषय निघालाच आहे तर त्याविषयी थोडं. ’द डार्क नाईट रायजेस’ची टॅगलाईन, ’द लेजन्ड एन्ड्स’, ही चाहत्यांना बिचकवणारी. कारण त्यात केवळ चित्रत्रयीचाच नाही तर नायकाचाही शेवट सूचित होतो. प्रत्यक्षात तो होतो अथवा नाही ,हे मी सांगणार नाही , आणि ते फारसं महत्वाचंदेखाल नाही . महत्वाचं आहे ते तो होउ शकेल , हे प्रेक्षकाला वाटत राहाणं. सुपरहीरोंच्या व्याख्येतच ,त्यांचं कोणत्याही धोक्यापासून सुरक्षित असणं गृहीत धरलेलं आहे. ही सुरक्षितता आपल्याला त्याच्या भविष्याबद्दल आणि पुढेही अनेक वर्ष आपल्याला घडू  शकणा-या त्याच्या सहवासाबद्दल निश्चिंत करते. ही निश्चिंतता हा चित्रपट टॅग लाईनमधेच काढून घेतो आणि चित्रपटादरम्यानही वेळोवेळी या अनिश्चित शेवटाची आठवण करुन देतो. नोलनच्या वास्तववादी सूराबरोबर हा दृष्टिकोन अतिशय सुसंगत आहे हे वेगळं सांगायला नकोच.
- गणेश मतकरी