टोटल रिकॉल - फिलीप के डिक आणि ख-या खोट्याचा खेळ

टोटल रिकॉल (२०१२)च्या उत्तरार्धात एक प्रसंग आहे. या प्रसंगापर्यंत कथेतला प्रोटॅगनिस्ट डग्लस क्वेड ( कॉलिन फारेल) याची खात्री पटलीय ,की तो फॅक्टरी कामगार क्वेड नसून खरोखर हाउजर हा हेर आहे, जो हुकूमशहा सरकारच्या विरोधात बंडखोरांसाठी काम करत असे . अंतर्मनात कृत्रिम आठवणी इम्प्लान्ट करणा-या रिकॉल या संस्थेने केलेल्या गोंधळाने त्याच्या हाउजर असतानाच्या ख-या आठवणी पुन्हा जागृत झाल्या आहेत.
हा विशिष्ट प्रसंग घडतो ,तो युक्तीवादाला महत्व देत ,पण दृश्य पातळीवरही ग्रॅन्ड स्केलवर. इथे क्वेडबरोबर त्याची बंडखोरांबरोबर काम करणारी मैत्रिण मेलिना (जेसिका बेल) आहे. दोघंजण एका ग्लास फ्रन्टेज असणा-या भल्या थोरल्या लॉबीत घेरले गेले आहेत. इमारतीबाहेर पोलिसांचा गराडा पडलाय. अशा स्थितीत, क्वेडसमोर येतो तो त्याचा मित्र हॅरी. हॅरी सांगतो की हे काहीच खरं घडत नाही आहे. हॅरी अजून रिकॉल संस्थेच्या आँफिसात भासमय निद्रावस्थेत आहे आणि हे सारं स्वप्न पाहातोय.त्याला समोर हॅरी दिसत असला तरी तोदेखील प्रत्यक्ष समोर उभा नसून रिकॉ़लच्या आँफिसातच बेशुध्द क्वेडशी संपर्क साधायचा प्रयत्न करतोय. समोर दिसणारी प्रतिकृती हि केवळ क्वेडच्या मनाने तयार केलेली सोयीस्कर प्रतिमा आहे. एवढंच कशाला, हॅरीबरोबर क्वेडची पत्नी लोरी (केट बेकिन्सेल) देखील रिकॉलमध उपस्थित आहे.जणू या क्यूबरोबर क्वेडला इमारतीबाहेर आपली चिंताग्रस्त पत्नी दिसते. हॅरी सांगतो ,की हा सारा आभास रिकॉलने रचलाय ,तो क्वेडच्या स्वप्नात येणा-या मेलीनाभवती, त्यामुळे पुन्हा माणसात यायचच ,तर त्याने ताबडतोब मेलीनाला गोळी घालणं आवश्यक. आता क्वेड धर्मसंकटात पडतो आणि आपलं पिस्तुल उचलतो.
हा प्रसंग , माझ्या मते टोटल रिकॉल मधला कळीचा प्रसंग आहे. त्यात म्हणण्यासारखी अँक्शन नाही, मात्र चित्रपटाचा मूड त्यात अचूक पकडला जातो. चित्रपटात ,कथानकाच्या संकल्पनेत आणि फिलिप के डिकच्या ’वुई कॅन रिमेम्बर इट फॉर यू होलसेल’या मूळ गोष्टीत सुचवला गेलेला सत्य आणि आभास यांच्या सरमिसळीचा प्रश्न इथे मध्यवर्ती स्थान घेतो आणि या समस्येतून क्वेडने शोधलेला मार्ग,हा चित्रपटाच्या अखेरच्या डावपेचांकडे निर्देष करतो. मूळ टोटल रिकॉल मधेही हा प्रसंग आहे ,मात्र बराच थोडक्यात उतरलेला.इथे त्याची दखल, त्याला साजेशा गांभीर्याने घेतली जाते.नवा टोटल रिकॉल सर्वात पटतो ,पचतो ,तो याच प्रसंगात.
फिलिप के डिक च्या चाहत्याना ठाउक असेल की त्याच्या बहुतेक सर्व कथा, कादंब-यांच्या मध्यवर्ती कल्पना या संकल्पनेत ब्रिलिअन्ट आणि तणावपूर्ण वातावरणनिर्मितीसाठी उत्तम आणि चित्रपटांसाठी सहज वापरता येण्याजोग्या असतात. त्याच्या कथा कादंब-यांवर ब्लेडरनर ,मायनॉरिटी रिपोर्ट, अँड्जस्टमेन्ट ब्युरो , ए स्कॅनर डार्कली आणि इतरही अनेक चित्रपट बनले आहेत.त्या सर्वांनाच भेडसावणारा रुपांतरातला प्रश्न या कथेतही आहेच आणि तो म्हणजे तिस-या अंकाचा अभाव. सुरूवात आणि मध्य पूर्णपणे योग्य असणारी त्याची कथानकं ,एका टप्प्यानंतर पुढे जाण्याचा कंटाळा करतात. साहित्यात हे चालतं, चित्रपटात नाही. मग पटकथाकार स्वतंत्रपणे पुढला भाग रचू पाहातात, जे फारच कठीण काम असतं. जुन्या टोटल रिकॉल मधेही हीच अडचण होती. त्यातला क्वेडचं साहस खरं ,का केवळ रिकॉलने घडवलेला मनाचा खेळ हा प्रमुख मुद्दा अर्धवट राहीला होता. नव्या चित्रपटाच्या टॅगलाईनमधेच ’व्हॉट इज रिअल?’हा प्रश्न असल्याने ,काही ठाम उत्तराची अपेक्षा होती. सामान्यत: रुपांतरं आधीच्या पटकथेला रिइन्टरप्रिट करण्याचा ,किंवा तिच्यातले गोंधळ निस्तरण्याचा प्रयत्न करतात. तसं जर केलं नाही तर हे प्रयत्न अर्थहीन म्हणावे लागतील. त्यामुळे निर्मिती मूल्य आणि अभिनयशैली या दोन्ही बाबतीत अधिक आधुनिक असणारा चित्रपट शेवटच्या भागाला सावरण्याचा प्रयत्न का करत नाही हे अनाकलनीय आहे.करत नाही हे मात्र खरं.
मला जुन्या रिकॉलपेक्षा नवी आवृत्ती ही लेखकाच्या दृष्टिकोनाशी अधिक सुसंगत वाटली. त्या चित्रपटाचा भर हा बराचसा श्वार्त्झनेगरच्या स्टार पॉवरचा वापर करण्यावर होता,ज्यामुळे त्यात नायकाच्या सर्वश्रेष्ठतेला खरं आव्हान नव्हतं आणि विनोद वा नायकाच्या टाळीबाज वाक्यांनी त्याचं गांभीर्य कमी झालं होतं. नवा चित्रपट हा सुटत चाललेला टोन सुधारुन घेतो. फारेलची निवडदेखील या विचारसरणीशी सुसंगत आहे. त्याची प्रेक्षकांच्या डोक्यातली प्रतिमा ही विशिष्ट कक्षेत बसणारी नाही आणि त्याने स्वीकारलेली शैलीही अंडरप्ले करण्याची , त्याचं घडणा-या घटनांवर ,आजूबाजूच्या परिस्थितीवर नियंत्रण नसल्याचं दाखवून देणारी आहे. पीकेडी च्या साहित्यात हा हतबल परंतू काहीतरी करण्याचा प्रयत्न करणारा नायक अधिक योग्य वाटतो. आता कोणी म्हणेल की चित्रपटाचा विचार स्वतंत्र हवा, कथेचं बोट सोडून केलेला. हा विचार योग्य आहे, पण शंभर टक्के खरा नाही. जेव्हा दिग्दर्शक इतक्या प्रसिध्द लेखकाची तितकीच प्रसिध्द गोष्ट निवडतो तेव्हा मुळातच त्याला लेखकाची दृष्टी हवीशी वाटते. त्यामुळे रुपांतराच्या गणितातून ती काढून टाकणं योग्य होणार नाही.
नव्या रिकॉलमधलं खरं नवं कॉन्ट्रिब्यूशन आहे ,ते भविष्यातली पृथ्वी दाखवणा-या प्रॉडक्शन डिझाईनचं. मूळ चित्रपटात हे साहस बरंचसं मंगळावर घडतं, पण नव्या चित्रपटातून मंगळ हद्दपार झाला आहे.त्याएेवजी आहे ती प्रगतीच्या आफ्टर इफेक्ट्समधून शिल्लक उरलेली पृथ्वी. किरणोत्सर्गातून बचावलेले ,पृथ्वीच्या दोन टोकांना असणारे दोन भूखंड, त्यावरली भिन्न प्रकारची पण सारख्याच प्रमाणात गजबजलेली लोकवस्ती आणि त्याना जोडणारा पृथ्वीगर्भातून जाणारा ’फॉल’ हा प्रवासमार्ग , हे सारं भव्य तर आहेच ,पण खूप तपशिलात डिझाईन केलेलं आहे. दर भूखंडाचं आर्किटेक्चर, वाहतूकव्यवस्था , नागरिक, त्याना मिळणा-या सुविधा ,या सा-याचा बारीकसारीक विचार झालेला जाणवतो. अँक्शन सीक्वेन्सदेखील फार मेहनतीने उभे केले आहेत , पण त्यावर पीकेडी च्याच कथेपासून स्फूर्ती घेणा-या दुस-या चित्रपटाची, स्पीलबर्गच्या मायनॉरीटी रिपोर्टची छाया जाणवते.
सारं पाहून असं वाटतं कि मूळ चित्रपटाच्या चाहत्याना हा कितपत आवडेल याची खात्री नाही, पण टोटल रिकॉल प्रथमच पाहाणा-याना त्याचं रंजक तरीही विचार करायला लावणारं स्वरुप आवडायला काहीच हरकत नाही. एक मात्र आहे ,की मध्यंतरी आलेल्या वाचोव्स्कींच्या मेट्रिक्स किंवा नोलनच्या इन्सेप्शन सारख्या चित्रपटांनी या संकल्पनेचा बार थोडा अधिकच उंचावला आहे. त्यामुळे शेवटाकडे काही नवा विचार न मांडणं ,नव्या प्रेक्षकांना नक्कीच खटकण्याची शक्यता आहे.
- गणेश मतकरी