आँब्लिव्हिअन- कधी जमणारा, कधी फसणारा

मी सायन्स फिक्शनचा जुना फॅन आहे. केवळ चित्रपट नाही, तर पुस्तकांचादेखील, किंबहुना पुस्तकांचा थोडा अधिक,कारण ब-याचदा जर संकल्पना खरोखर गुंतागुंतीच्या असतील, किंवा कथानकाची विस्तृत मांडणी ही त्यामागचा विचार पोचवण्यासाठी आवश्यक असेल, तर आशय सिनेमात पुरेशा प्रभावीपणे उतरणं कठीण असतं. त्यामुळेच क्लार्क, अँसिमोव्ह, ग्रेग बेअर, लेम यांसारख्या संकल्पनांवर भर देणा-या मोठ्या लेखकांच्या कामातला अत्यल्प भाग पडद्यावर आलेला आपल्याला पाहायला मिळतो. संकल्पना उत्तम असताना पडद्यावर नियमितपणे येत राहाणारा लेखक म्हणजे फिलीप के डिक, पण त्याला या संकल्पनांइतकच कारणीभूत आहे ते त्याच्या पुस्तकांमधलं रहस्यमय, कारस्थानं आणि भ्रष्टाचाराने व्यापलेलं वातावरण. जे चित्रपटांसाठी उपयुक्त ठरु शकतं.
सर्वसाधारण लोकप्रिय विज्ञानपट हे संकल्पनांइतकंच महत्व प्रत्यक्ष घटना किंवा अँक्शन आणि  स्पेशल इफेक्ट्स सारख्या दृश्यात्मकतेत भर घालणा-या गोष्टी यांना देतात. टर्मिनेटर, टोटल रिकॉल,मेट्रिक्स , ट्वेल्व्ह मन्कीज  अशी या प्रकारची बरीचशी उदाहरणं आहेत. मात्र याचबरोबर इतरही काही प्रकार विज्ञानपटांत पाहायला मिळतात. २००१ : ए स्पेस ओडिसी सारखे चित्रपट हे व्यक्तिरेखांना दुय्यम ठेवत वैज्ञानिक संकल्पनांनाच महत्व देताना दिसतात, किंवा  प्रायमर, सोलरीस, मून यांसारखे व्यक्तिरेखा प्रधान विज्ञानपट अँक्शनला अनावश्यक मानत काही मूलभूत तत्वचिंतनात्मक मुद्द्यांना हात घालतात. या सा-यातला विशिष्ट दृष्टीकोन  बरोबर आहे असं मी म्हणणार नाही कारण या सा-याच प्रकारात यशस्वी आणि अयशस्वी ( केवळ आर्थिक दृष्टीने नाही) अशी दोन्ही वळणाची उदाहरणं आपल्याला पाहायला मिळतात. या प्रकारांबद्दल एवढ्याचसाठी बोललो की जोसेफ कोजिन्स्कीचा ' आँब्लिव्हिअन' हे या सा-याच प्रकारांचं काहीसं अनिश्चित आणि कधी जमणारं तर कधी फसणारं मिश्रण आहे.
'आँब्लिव्हिअन' हा कोजिन्स्कीच्या अप्रकाशित ग्राफिक नॉव्हेलवर आधारीत असल्याचं सांगितलं जातं आणि तसा तो असेलही. मात्रं हे नॉव्हेल फारसं नव्या स्वतंत्र कल्पना न मांडता बराच भर रिसायकलिंग वर ठेवणारं असावं. कारण आँब्लिव्हिअन हा अनेक चित्रपटांच्या आठवणी जाग्या करतो. कुब्रिकचा २००१ : ए स्पेस ओडिसी हा तर विज्ञानपटांचा दृश्य संदर्भग्रंथ असल्यासारखा आहे आणि  त्याचा प्रभाव एकूण विज्ञानपटांवर सर्वत्र आहे. त्यामुळे इथेही तो असणं स्वाभाविक ,खरं तर अपेक्षित. मात्र इतर अनेक  प्रभाव ,उदाहरणार्थ टेरी जिलीअमचा ट्वेल्व्ह मन्कीज आणि तो ज्यावर आधारित आहे तो फ्रेन्च लघुपट ' ल जेटी' ,किंवा डन्कन जोन्सचा एक किंवा फारतर द्विपात्री म्हणण्यासारखा अन अाॅब्लिव्हिअन वर सर्वाधिक प्रभाव असणारा 'मून', सोडरबर्गच्या 'सोलरीस'मधलं वातावरण आणि सेटींग हे सारं इथे आहे. त्याखेरीज विज्ञान साहित्यात दिसणारे काही घटक ,जशी डिकच्या विज्ञानकथांमधली कारस्थानं, लेमचं तत्वज्ञान, क्लार्कची इमेजरी ,हे सारंच इथे उपस्थित आहे. या सा-या प्रभावांना चित्रपटाने बेमालूमपणे इन्टर्नलाईज केलय अस म्हणता येत नाही, त्यामुळे ब-याच अंशी त्यांचं असणं जाणवत राहातं , दिसत राहातं.
पृथ्वीचा विनाश वा मानवजातीने घेतलेला तिचा निरोप  हा गेली अनेक वर्षं विज्ञानपटांचा आवडता विषय आहे. लगेचच काही दिवसात येणा-या श्यामलनच्या 'आफ्टर अर्थ' मधेही अशीच मानवरहित पृथ्वी आहे. मात्र आँब्लिव्हिअन मधल्या पृथ्वीची अवस्था एकूणच अधिक बिकट आहे.  साठेक वर्षांपूर्वीच्या परग्रहवासीयांच्या हल्ल्यानंतर भग्नावशेष म्हणून उरलेला चंद्र, त्याचा परिणाम म्हणून पृथ्वीवर आेढवलेल्या आपत्ती, लवकरंच आलेलं अणूयुध्द, या सगळ्यातून पृथ्वी राहाण्याच्या उपयोगाची उरलेली नाही. सार््या पृथ्वीवासीयांना इथून यापूर्वीच हलवून एका सुरक्षित ग्रहावर हलवलेलं आहे. जॅक हार्पर (टॉम क्रूज) आणि व्हिक्टोरिआ ( आंद्रेआ रीजबरो) ही जोडी पृथ्वीवर अजून कार्यरत असणार््या मोजक्या मानवी तंत्रज्ञांत मोडते आणि त्यांचा मुक्काम पृथ्वीच्या पृष्ठभागाहून कितीतरी उंचावर बांधलेल्या एका वसतिस्थानात आहे. पृथ्वीवर अजूनही काही परग्रहवासी शिल्लक आहेत आणि पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरल्या मानवजातीने ठेवलेल्या यंत्रसामुग्रीला बंद पाडण्याचे त्यांचे कसोशीचे प्रयत्न आहेत.
जॅक मॅकॅनिक आहे आणि त्याचं काम पृथ्वीवरल्या घडामोडींवर लक्ष ठेवण्याचं आहे, तर व्हिक्टोरीया वर बसल्या जागूनच त्या तांत्रिक मदत आणि सल्ला देते. तिच्या डोक्यावरल्या सॅलीला ,ती संगणकामार्फत सारं रिपोर्ट करते. एकदा जॅक एका यानाचा अपघात पाहातो आणि त्यातून जुलिआ (ओगा क्युरीलेन्को) या तरुणीची सुटका करतो. जॅक तिला ओळखत असतो, मात्र प्रत्यक्ष भेटीमधून नाही, तर त्याला वारंवार पडत असणा-या आठवणवजा स्वप्नांतून. या स्वप्नाचं स्पष्टीकरण जॅकला लवकरच मिळतं, पण ते खरं मानलं तर त्याच्या आयुष्याचा अर्थच बदलणार असतो.
मी हा जो सांगितलेला भाग आहे तो कथानकाच्या एक चतुर्थांश असेल-नसेल ,मात्र यापुढे काही सांगणं हे कथानक मुळातच सांगून टाकण्यासारखं होईल. तसाही, साय-फाय च्या नेहमीच्या प्रेक्षकाला मी सांगितलेल्या चित्रपटांच्या संदर्भावरुन अर्थ लागण्याची शक्यता आहेच. त्यामुळे अधिक कथानक सांगण्यात निश्चितच मुद्दा नाही. तरीही, चित्रपटाच्या एकूण रचनेवर बोलणं शक्य होईलच.
रिकामा ग्रह, अपरिचित वातावरण, मर्यादित पात्रं आणि तात्विक शक्यता असणारं संभाषण हे उघडच स्टॅनिस्लाव लेम च्या सोलरीसची पण शैलीत तारकोवस्कीपेक्षा सोडरबर्ग आवृत्तीची आठवण अधिक करुन देणारं आहे. चित्रपटात खूप गोष्टी घडण्याची शक्यता असली,तरी इथे त्यातल्या ब-याच गोष्टी या प्रत्यक्ष न दाखवता सुचवल्या जातात. उदाहरणार्थ पहिला ,युध्दाची हकीकत सांगणारा भाग केवळ निवेदनात आणि काही अंगावर शहारे आणणा-या दृश्यसंकल्पनांमधे येतो. प्रत्यक्ष युध्द दिसत नाही. ही शैली पुढे नियमच होऊन बसते आणि वेळ अँक्शनवर न घालवता पात्रांवर घालवण्याचा निर्णय चित्रपट घेतो. तेवढ्यापुरतं पाहायचं तर या निर्णयात ना काही चूक नाही, मात्र तसं करताना पात्रं पूर्ण तपशिलात रंगवण्याची जबाबदारी दिग्दर्शकावर येऊन पडते, जे त्याला फार झेपत नाही. यामुळे अॅक्शनचा भाग फुटकळ आणि व्यक्तिचित्रण ढोबळ, वरवरचं असं दोन्ही पातळ्यांवर असमाधानकारक चित्र दिसायला लागतं. मग चित्रपट सावरण्याची जबाबदारी येते ती कथानकातली वळणं आणि आशयाची प्रगल्भता यांवर. या दोन ठिकाणी मात्र  आँब्लिव्हिअनची कामगिरी बरीच सुधारीत आहे.
त्यातला रहस्याचा भाग हा नवा नसला तरी बराच चांगला आहे आणि त्यातला सैध्दांतिक विचारही पटण्यासारखा आहे. व्यक्तिचं सत्व, प्रेम, वागण्यामागची भूमिका, सर्व्हायवल इन्स्टिन्क्ट अशा विविध विषयांवर तो वेळोवेळी बोलतो, जे अर्थपूर्ण आहे. तरीही  आँब्लिव्हिअनच्या  शेवटाबद्दल माझं फार बरं मत नाही. होतं काय, की एकदा आपल्याला काय घडलय आणि आपण कोणत्या दिशेने जातोय हे लक्षात आलं की खरं तर या चित्रपटातला मुद्दा संपतो. मग पारंपारीक संकेताला धरुन भल्या विरुध्द बु-याचा ,इथे तर खासच अशक्य वाटणारा संघर्ष घडवायचा आणि त्यात नायकाला जिंकवायचं हे काहीसं बाळबोध वळणाचं आहे. बहुधा हे करण्यामागे टॉम क्रूजची लोकप्रिय नायकाची प्रतिमा डोळ्यापुढे ठेवण्यात आली असावी. काही का असेना, हा शेवट चित्रपटाच्या एकूण विचारधारेशी 'आँब्लिव्हिअस' असल्यासारखा वाटतो, हे मात्र खरं.
माझ्याबरोबर चित्रपटाला उपस्थित प्रेक्षक हा कोजिन्स्कीच्या 'ट्रॉन: लेगसी' चा आणि 'टॉम क्रूजच्या 'मिशन ः इम्पॉसिबल' चा प्रेक्षक होता. त्यामुळे तो सतत अँक्शनच्या शोधात आणि ती हव्या त्या प्रमाणात न दिसल्याने फसगत झाल्याची भावना असलेला होता. (खरं तर हा एक नित्याचा प्रश्न आहे. चित्रपट काय सांगतोय हे न पाहाता आपल्या डोक्यातल्या गोष्टी त्यात शोधणा-या प्रेक्षकांचा. समीक्षकांमधे तर त्याचं प्रमाण खूपच अधिक आहे. ) त्यातून चित्रपट विज्ञानपट असल्याने या अँक्शनप्रिय प्रेक्षकाच्या अपेक्षा अधिक वाढलेल्या होत्या.  बराच वेळ नाराज असलेला हा वर्ग शेवटाकडच्या अनावश्यक पण परिचित अँक्शन दृश्यांनी थोडा खूश झाला. बाहेर पडताना चित्रपटाचा शेवट हा अशाच असमाधानी प्रेक्षकांसाठी आहे अशी मी माझ्या मनाची समजूत करुन घेतली. माझ्यासाठी खरं तर तो कितीतरी आधीच संपलेला होता.
- गणेश मतकरी