न्याय, सूड आणि हन्टर्स

  १९७२ च्या म्युनिक ऑलिम्पिक्सदरम्यान पॅलेस्टीनी दहशतवाद्यांनी इस्त्राएलच्या टीममधल्या अकरा खेळाडूंची हत्या केली. स्टीवन स्पीलबर्गने २००५ साली दिग्दर्शित केलेला चित्रपट ‘म्युनिक’ या घटनेच्या काही अंशी सत्याधारीत असलेल्या पडसादांवर बेतलेला आहे. चित्रपटात, मोसादसाठी कार्यरत असलेला हेर ॲवनर काॅफमन या भयानक घटनेचा सूड घेण्याची कामगिरी पत्करतो आणि राजीनामा देऊन  पॅलेस्टीनी गुन्हेगारांना संपवण्यासाठी आपला एक स्वतंत्र चमू तयार करतो. मात्र कामगिरीला सुरुवात झाल्यानंतर मात्र आपण निवडलेला मार्ग योग्य का अयोग्य, याचा संभ्रम ॲवनरला ग्रासून टाकतो. दहशतीला दहशत हे उत्तर असतं का ? आणि मूठभर लोकांना मारण्यामुळे खरोखर आपलं उद्दीष्ट साध्य होणार आहे का ? असा नैतिक पेच ॲवनरच्या हातातल्या शस्त्राची धार बोथट करुन सोडतो. याऊलट क्वेन्टीन टेरेन्टीनोच्या ‘इनग्लोरीअस बास्टर्ड्स’(२००९) मधल्या ल्युटनंट ॲल्डो रेनला, आणि त्याच्या चमूला असं काही वाटत नाही. दुसऱ्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवरल्या या थ्रिलरमधे नाझींचा नायनाट एवढच त्यातल्या नायकांचं उद्दीष्ट असतं. जितके अधिक मरतील तितके उत्तम , एवढीच त्यांची भूमिका. नाझींवर सूड घेण्याची भावना अनेकांच्या मनात असतेच. बास्टर्ड्स या भावनेला पडद्यावर प्रत्यक्ष उतरवतो. तुमच्या हातात पिस्तुल देत, तुम्हालाच बदल्याचा आनंद मिळवून देतो. तुम्हाला ॲमेझाॅन प्राईम व्हिडीओ वर आलेली ‘हन्टर्स’ ही सिरीज आवडेल का नाही, हे बहुधा तुम्हाला वर उल्लेखलेल्या कोणत्या चित्रपटाचा दृष्टीकोन अधिक पटतो, यावर अवलंबून असेल.

 हन्टर्सच्या कथानकाचा काळ आहे तो १९७७ हा. न्यू याॅर्क मधे रहाणारा १९ वर्षांचा तरुण जोना हिडलबाॅम ( लोगन लर्मन ) हे यातलं प्रमुख पात्र म्हणता येईल. प्रमुख अशासाठी, की ते पात्र प्रेक्षकांसाठी हुक आहे. प्रेक्षक त्या पात्राच्या नजरेतून कथेकडे पहातो. त्याच्या भल्याबुऱ्याच्या जाणीवा, त्याचं सुखदु:ख हे प्रेक्षकांपर्यत सर्वप्रथम पोचतं. जोनाची आजी रुथ, हिचा राहत्या घरात खून होतो, आणि तो या प्रकरणाच्या मूळाशी जायचं ठरवतो. या मार्गावर त्याची गाठ पडते, ती मायर ऑफरमन ( अल पचिनो) या श्रीमंत आणि रहस्यमय इसमाशी, ज्याचा सध्याचा उद्योग अमेरिकेत दडलेल्या नाझींना शोधून त्यांना संपवणं हा असतो. चित्रविचित्र व्यक्तीमत्वांनी भरलेल्या त्याच्या टोळीत जोना सामील होतो, आणि त्यांच्यातलाच होऊन जातो.

 मालिकेच्या पहिल्याच प्रसंगात आपल्याला भेटतो तो सरकारात उच्चपदावर असलेला बिफ सिम्प्सन (डिलन बेकर ). पार्टीला आलेल्या पाहुण्यांपैकी कोणाच्यातरी बिफचा नाझी भूतकाळ लक्षात येतो आणि केवळ नाईलाजापोटी बिचारा बिफ आपल्या कुटुंबासह सर्व उपस्थितांना शांतपणे गोळ्या घालतो. क्रौर्य, विनोद आणि धक्कातंत्र या तिन्ही गोष्टी अधोरेखित करणाऱ्या या प्रसंगावरुनच आपल्या लक्षात येतं की हन्टर्सचा दृष्टीकोन जराही संयत असणार नाही, आणि पुढे ते लगेच सिद्धही होतं. हाॅलोकाॅस्टसारख्या भयानक घटनेची पार्श्वभूमी, १६०० नाझी युद्धकैद्यांना अमेरिकेत आसरा देणारं कुप्रसिद्ध ‘ऑपरेशन पेपरक्लिप’ , आणि ज्यू समाजाने या छुप्या नाझींना शोधण्यासाठी दिलेलं योगदान अशा अत्यंत गंभीर ऐतिहासिक घटनांची पार्श्वभूमी असतानाही ‘हन्टर्स’ कुठेही गंभीर सूर लावत नाही, तर सत्तर ऐशीच्या दशकातल्या थरारक हेरपटासारखी ती उलगडत जाते. तिचा प्रवास तीन वाटांनी होतो. मायर ऑफरमन आणि त्याची टोळी यांनी अमेरिकेवर अपेक्षित असलेला हल्ला थांबवण्यासाठी केलेली धाडसं, कर्नल ( लीना ओलिन ) या नावाने ओळखली जाणारी नवनाझी साम्राज्याची प्रमुख आणि तिची कारस्थानं, आणि या झगड्याला तसच जोनाच्या वागण्याला संदर्भ आणून देणारी तीस वर्षांपूर्वी छळछावणीत घडलेली रुथ आणि मायर यांची प्रेमकथा.
  हन्टर्सचा सिरीज क्रिएटर डेव्हिड वाईल  असला तरी त्याच्याबरोबर निर्मात्यांमधलं एक नावही हन्टर्ससाठी चर्चेत आहे, आणि ते म्हणजे जाॅर्डन पील. पीलचं नाव अलिकडे त्याने दिग्दर्शित केलेल्या ‘गेट आऊट’ (२०१७) आणि ‘अस’ (२०१९) या भय-रहस्य पटांसाठी गाजतय. या दोन्ही चित्रपटांमधे दुभंगलेल्या , किडलेल्या समाजाचं दर्शन होतं. जरी तिथला भर हा वर्णभेद, वर्गभेद, सामाजिक अन्याय यावर असला, तरी शिकार आणि शिकारी यांच्यामधलं लवचिक नातं, त्या चित्रपटांमधेही होतं. ‘हन्टर्स’चा दृष्टीकोन पीलच्या नजरेशी सुसंगत आहे. प्रेक्षकाला सहज शांतपणे पाहू द्यायचं नाही , धक्के देत रहायचं हे हन्टर्सने स्वीकारलेलं धोरणदेखील पीलच्या कामाशी सुसंगत आहे. वरवर पहाता ही एक प्रक्षोभक मालिका आहे. ती हिंसक आहे यात वादच नाही, टेरेन्टिनोच्या चित्रपटाप्रमाणेच या पडद्यावरल्या हिंसेतून ती न्याय घडवते असंही मानता येईल, मात्र तिच्या चित्रणावर दोन प्रमुख ठिकाणून प्रश्न उपस्थित झाले आहेत जे नाकारता येत नाहीत.
  पहिला आक्षेप आहे तो ऑशवित्झ मेमोरिअलने घेतलेला, सत्याच्या विपर्यासाबद्दल. पोलंडमधली ऑशवित्झ ही सर्वात कुप्रसिद्ध छळछावणी म्हणता येईल.नाझींनी जे अत्याचार केले त्यांना तोडच नाही पण ऑशवित्झ मेमोरिअलच्या आरोपानुसार हन्टर्समधलं चित्रण हे त्यांच्याही पुढे जाणारं आहे. विशेषत: मालिकेतलं एक बुद्धीबळाचं दृश्य त्यांना खासच खटकलय. हे बुद्धीबळ आहे ते माणसांनी खेळलेलं. एका बाजूला जर्मन अधिकारी, दुसऱ्या बाजूला ज्यू ग्रॅंडमास्टर आणि प्यादी म्हणजे हातात ब्लेड घेतलेले कैदी असा हा भयानक खेळ आहे. या प्रकारच्या आक्षेपावर मालिकेचं म्हणणं आहे की तपशीलाकडे न पहाता भूमिकेकडे पहावं, जी अर्थातच अत्याचारांची भयानकता दाखवणारी आहे. दुसरा आक्षेप आहे तो स्टीवन स्पीलबर्गने काढलेल्या शोआ फाउंडेशनच्या स्टीवन स्मिथ, या संचालकांचा. त्यांनी तर थेट ॲमेझानलाच विनंती केलीय की एक सीझन केलात तो बस झाला, आता दुसरा करु नका. त्यांचं म्हणणं की ज्यूंना सूड नकोय, न्याय हवाय. त्यामुळे मालिकेचा मुळातच दृष्टीदोष आहे.
  मला स्वत:ला हे मान्य आहे की मालिका प्रत्येकाला झेपणारी नाही. हेदेखील खरं, की ती काही ठिकाणी फार अतिरंजीत होते, शेवटचा भाग तर गौप्यस्फोटांच्या नावाखाली मालिकेचा मुद्दाच घालवतोय की काय अशा टोकाला पोचतो. पण यासाठी मालिका असून नये, असं काही मी म्हणणार नाही. उलट मालिकेने उपस्थित केलेले काही प्रश्न तर मला खासच महत्वाचे वाटतात. उदाहरणार्थ, भलं आणि बुरं यांची व्याख्या काय ? जर दोन्ही बाजूच्या लोकांना टोकाच्या कृतीवाचून पर्याय नसेल तर चांगलं कोणाला म्हणायचं आणि वाईट कोणाला? भल्याची भूमिका आपण किती ताणू शकतो? कोणकोणती कृष्णकृत्य या आवरणाखाली लपू शकतात? यालाच जोडलेला प्रश्न आहे तो हिरो या संकल्पनेबद्दलचा. आपण हिरो कोणाला म्हणू शकतो, असा. जोना हा काॅमिकबुक्सच्या दुकानात काम करतो, त्यामुळे त्याच्या लेखी हिरो हा कायम सकारात्मक आहे, भल्याच्या सेवेला वाहिलेला. त्याचं उत्तर मालिकेत मिळतं ते वेगळच. हिरो म्हणजे केवळ चांगलं काम करणारा नाही, तर जे आवश्यक आहे ते करणारा. मग ती कृती प्रत्यक्षात कितीही गडद का असेना.
  आजचा समाज हा काळ्या पांढऱ्याच्या गणितापलीकडे पोचलाय. ढोबळ, आपल्याला माहिती असलेली उत्तरं कोणी देण्याची आवश्यकताच नाही. उलट गरज आहे, ती अवघड प्रश्न विचारण्याची ज्यांना कदाचित उत्तरच नसतील. ‘हन्टर्स’ मालिका असे काही प्रश्न विचारते, आणि तेवढ्यासाठी तरी तिचं असणं, पाहिलं जाणं आवश्यक आहे.

 -गणेश मतकरी

Read more...

ऑस्कर्स २०२० - ॲकॅडमीचा नवा अध्याय

 

२०१९ च्या फेब्रुवारीत मी ऑस्कर्सचा विचार करत बसलो होतो. नाॅमिनेशन्स माहीत होती. बऱ्याचशा फिल्म्स पाहिलेल्या होत्या. ‘रोमा’, ही अल्फोन्जो क्वारोनची फिल्म परभाषिक चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट चित्रपट अशा दोन्ही वर्गात नाॅमिनेशन मिळवून होती. प्रश्न होता, की यातल्या कोणत्या विभागात ती ऑस्कर पटकवेल. याआधी परभाषिक चित्रपट मुख्य विभागात नाॅमिनेट झालेले होते. १९३८ मधेच रेन्वारची ‘द ग्रॅन्ड इल्यूजन’ ही फ्रेंच फिल्म सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाच्या स्पर्धेत होती, पण तिला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा पुरस्कार न मिळता, तो फ्रॅंक काप्राच्या ‘ यू कान्ट टेक इट विथ यू’ ला मिळाला. तेव्हा परभाषिक चित्रपट हा विभागच अस्तित्वात नव्हता, त्यामुळे त्यांना तो पुरस्कार मिळणंही शक्य नव्हतं. आज ‘ग्रॅंड इल्यूजन’ जागतिक चित्रपटांमधला महत्वाचा चित्रपट मानला जातो. आणि काप्रा हा मोठा दिग्दर्शक असला, तरी त्या वर्षीचा त्याचा चित्रपट आज फार कोणाच्या लक्षातही नसेल. 

ॲकेडमी ऑफ मोशन पिक्चर्स ॲन्ड सायन्सेसने १९४७ मधे परभाषिक चित्रपटांचा स्पेशल अवाॅर्ड देऊन सन्मान करायला सुरुवात केली ती विटोरिओ डे सिकाच्या ‘शूशाईन’ पासून आणि पुढे १९५६ पासून हा स्वतंत्र विभाग म्हणूनच अस्तित्वात आला. त्या पहिल्या वर्षी हा सन्मान मिळवणारा चित्रपट होता, तो फेलिनीचा ‘ला स्ट्राडा’. यानंतरही वेळोवेळी परभाषिक चित्रपटांचा मुख्य वर्गात समावेश होत गेला, त्याबरोबरच काही वेळा त्यांना केवळ मुख्य स्पर्धेतही ( त्या विभागाच्या अटी पाळल्या असल्यास ) प्रवेश मिळत असे. पण आजवर यातल्या एकाही इंग्रजीतर चित्रपटाने सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा पुरस्कार पटकावला नव्हता. झी (१९६९), लाईफ इज ब्युटीफूल (१९९८)  , क्राउचिंग टायगर, हिडन ड्रॅगन (२०००) अशा अनेक प्रसंगी चित्रपट परभाषिक आणि सर्वोत्कृष्ट अशा दोन्ही भागात नाॅमिनेट झालेले होते , मात्र अशा वेळी बहुतेक चित्रपटांना परभाषिक चित्रपटाच्या पुरस्कारावर समाधान मानावं लागलं. तुलनेने दुय्यम चित्रपटाकडूनही सर्वोत्कृष्ट चित्रपट विभागात हार मानावी लागली. आन्ग ली च्या ‘क्राउचिंग टायगर,...’ ला दहा विभागात नामांकन असूनही त्याला ही कोंडी फोडता आली नाही. ‘रोमा’ हे करुन दाखवेल, इंग्रजी नसणारा पहिला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा मानकरी ठरेल अशी अपेक्षा गेल्या वर्षी तयार झाली होती. एक तर क्वारोन बरीच वर्ष अमेरिकेत चित्रपट करत होता. त्याला ‘ग्रॅव्हिटी’ चित्रपटासाठी दिग्दर्शनाचं ऑस्करही मिळालं होतं, आणि रोमाचा आशय, हा तत्कालिन सामाजिक, राजकीय पार्श्वभूमीवर उठून दिसणारा होता. वर्तवल्या गेलेल्या अंदाजांमधेही तसं मानलं जाण्याचं प्रमाण बरच होतं. माझाही कल तसाच होता. 

पुरस्कारांच्या दिवशी मी एबीपी माझा चॅनलवर ऑस्कर चर्चेत सहभागी होतो. पण लवकरच कळलं, की रोमाला परभाषिक चित्रपटाचा पुरस्कार मिळाला, आणि लक्षात आलं, की नेहमीप्रमाणेच यावेळीही ‘रोमा’ सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाच्या स्पर्धेत उरणार नाही. तसच झालं, आणि पीटर फारेली दिग्दर्शित ‘ग्रीन बुक’, हा त्या मानाने कमी प्रतीचा चित्रपट सर्वोत्कृष्ट ठरला. ऑस्कर आपल्या संकेतांवर ठाम होतं. त्यामुळेच यावर्षी जेव्हा ऑस्करबद्दल अंदाज वर्तवले गेले, तेव्हा बाॅंग जून-हो च्या ‘पॅरासाईट’ या साऊथ कोरिअन चित्रपटाची मजल परभाषिक चित्रपटापलीकडे जाईल असं कोणालाच वाटलं नव्हतं. पण ती गेली. पॅरासाईट या वेळच्या ऑस्कर स्पर्धेतला  सर्वात महत्वाचा चित्रपट ठरला. दिग्दर्शन आणि पटकथा, या दोन अतिशय महत्वपूर्ण विभागाबरोबरच सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय चित्रपट ( म्हणजेच परभाषिक विभागाचं नवं नाव ) , या चार पुरस्कारांसह तो या वर्षीचा सर्वोत्तम काम करणारा चित्रपट ठरला. 

हा निर्णय उघडच ऐतिहासिक आहे. एक तर इंग्रजीतर भाषेतल्या चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा मान मिळण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. त्याबरोबरच एकाच चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय चित्रपट हे दोन्ही पुरस्कार मिळण्याचीही ही पहिलीच वेळ आहे. त्याबरोबरच एकाच चित्रपटाला ऑस्करसारख्या मुख्य धारेतल्या स्पर्धेतला प्रमुख पुरस्कार मिळणं, आणि कॅन आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवासारख्या प्रयोगाला महत्व देणाऱ्या स्पर्धेतला प्रमुख पुरस्कार ‘पाम ड’ओर’ मिळणं, अशीही बहुधा ही पहिलीच वेळ असावी. सर्वप्रथम या निर्णयाचं स्वागतच व्हायला हवं, कारण पॅरेसाईटची निवड ऑस्करच्या एरवीच्या भूमिकेपेक्षा खूप वेगळी आहे, आणि ती हा केवळ वेगळ्या भाषेतला चित्रपट आहे म्हणून नाही. ऑस्कर आजवर हिंसक, वादग्रस्त आशयाहून दूर रहायचं. त्या दृष्टीनेही पॅरासाईट हा धीट विचार मांडणारा, हिंसेची अपरिहार्यता अधोरेखित करणारा, समाजाचं वास्तव टोकदारपणे समोर ठेवणारा चित्रपट आहे. त्याला सर्वोच्च स्थान देत, त्यांनी आपल्या भूमिकेतला बदल दर्शवला आहे. ऑस्कर एकूणच बदलतय. त्याचं धोरण अधिक उदारमतवादी होतय हेही आपण गेली काही वर्ष पहातो आहोत. मध्यंतरी कृष्णवर्णीयांचा नाॅमिनेशन्समधे आणि विजेत्यांमधे पुरेसा सहभाग नसल्याबद्दल ऑस्करविरोधात अनेकांनी भूमिका घेतली होती, आणि ॲकेडमीने ती परिस्थिती सुधारण्यासाठी घाईत पावलं उचलली होती. यावेळची यादी पाहिली, तर त्यातही कृष्णवर्णीयांचं प्रमाण अत्यल्प आहे, पण कोरिअन चित्रपटाला आपला प्रमुख, आणि इतरही महत्वाचे पुरस्कार देऊन , त्यांनी आपलं धोरण उदार, सर्वसमावेशक असल्याचा पुरावाच समोर ठेवला आहे. 

आता यात अडचण कुठे आहे ? तर सांगतो! ऑस्करच्या या एकदम पॅरासाईटकडे झुकण्यामुळे ज्या चित्रपटांचा मुळात अधिक विचार होऊ शकला असता त्याच्याकडे दुर्लक्ष झालय. खरं म्हणजे एकाच चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय चित्रपट, या दोन्ही पुरस्कारांची आवश्यकता आहे का ? एकदा का तुम्ही त्याला सर्वोत्कृष्ट चित्रपट म्हणून त्या समारंभातला सर्वोत्कृष्ट अशी मान्यता दिल्यावर मग त्याला वेगळा, विशिष्ट विभागापुरता वेगळा पुरस्कार का देणं आवश्यक ठरतं ? तो जर दिला नसता, तर आंतरराष्ट्रीय विभागातल्या इतर चार चित्रपटांपैकी कोणालातरी हा पुरस्कार मिळू शकला असता. उदाहरणार्थ हनीलॅन्डसारख्या चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट माहितीपट अशी दोन नाॅमिनेशन होती. त्याला एकही पुरस्कार मिळाला नाही. जर आंतरराष्ट्रीय चित्रपटाची जागा रिकामी झाली असती, तर त्याच्यासारख्या चित्रपटाची वर्णी लागू शकली असती. किंवा मग मुख्य पुरस्काराची जागा मोकळी झाली असती, तर तो सर्वांनाच अपेक्षित असलेल्या सॅम मेन्डेसच्या ‘1917’ ला मिळणंही न्याय्यच ठरलं असतं. पहिल्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर घडणाऱ्या आणि युद्धभूमीचं विदारक चित्र रेखाटणाऱ्या या चित्रपटालाही तो शोभून दिसला असता. 

असं असतानाही, हे का झालं हे समजण्यासारखं आहे. आंतरराष्ट्रीय चित्रपटाची निवडप्रक्रिया आणि मुख्य चित्रपटांची निवडप्रक्रिया यात फरक असतो. आंतरराष्ट्रीय चित्रपट हे जगभरातून पाठवलेल्या , त्या त्या देशातल्या सर्वोत्तम चित्रपटाच्या यादीतून निवडले जातात, तर मुख्य धारेत चित्रपट निवडला जाण्यासाठी तो आदल्या वर्षी लाॅस एंजेलिसमधे प्रदर्शित होणं आवश्यक असतं. असं असल्याने योगायोगाने एकाच चित्रपटाला दोन्ही विभागात स्वतंत्रपणे सर्वाधिक मतं मिळण्याची शक्यता, ही असतेच. पण त्यावरही ॲकेडमीचा काही अंकुश हवा. निवडप्रक्रियेचाही तर्कशुद्ध विचार करणारे काही ज्येष्ठ आवाज हवेत, जे या प्रकारचे अन्याय टाळू शकतील. या वेळचा निकाल हा क्रांतिकारी असला, तरी संपूर्णपणे तर्काला आणि न्यायाला धरुन होता, असं मी तरी म्हणणार नाही. 

जर एकाच चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट असल्याचे दोन पुरस्कार असतील, तर ज्याला या माध्यमात ‘कॅप्टन ऑफ द शिप’ म्हणतात त्या दिग्दर्शकाला, म्हणजेच इथे बाॅंग जून-होला दिग्दर्शनाचा पुरस्कार मिळणं क्रमप्राप्तच आहे. पण त्याचा दुसरा अर्थ असाही घेता येईल, की ज्या प्रकारे 1917 हा सर्वोत्कृष्ट चित्रपट म्हणून डावलला गेला, तसाच त्याचा दिग्दर्शक सॅम मेन्डेस सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक म्हणूनही डावलला गेला. तशीही यंदा दिग्दर्शकांची नावच अशी होती, की कोणालाही पुरस्कार देणं चालू शकलं असतं. त्यातल्यात्या मला टॅरेन्टीनोचं विशेष वाटतं. त्याने ‘मी दहाच चित्रपट करुन निवृत्त होणार’, असं आधीच जाहीर केलय. ‘वन्स अपाॅन ए टाईम...इन हाॅलिवुड’ हा त्याचा नववा चित्रपट. हा महत्वाचा समकालीन दिग्दर्शक असून त्याला आजवर दिग्दर्शनाचं ऑस्कर मिळालेलं नाही. त्याच्या पुढल्या चित्रपटाला ते मिळायलाच हवं, असं आत्ताच वाटायला लागलय. 

स्वतंत्र पटकथेचा पुरस्कार ‘पॅरासाईट’ला मिळाला हे ठीकच, पण आधारीत पटकथेसाठी खूप चांगले उमेदवार होते. स्टीवन झेलिअनला तो ‘द आयरिशमन’साठी मिळू शकला असता, किंवा ग्रेटा गर्विगला ‘लिटल विमेन’साठी. त्याचं जोजो रॅबिटसाठी टायका वायटिटिला मिळणं काही वाईट नाही, पण दिग्दर्शनासाठी स्त्रीपात्रविरहित यादी काढल्याने चांगला चित्रपट करुनही गर्विगला तिथे आधीच नाॅमिनेशन नव्हतं. मग पटकथेचा पुरस्कार तिला मिळणं, अधिक योग्य ठरलं असतं. 

आता हे झालं सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचं, लेखना दिग्दर्शनाचं.  पण इतरांचं काय ? ऑस्करचं मी एक पाहिलय, की जेव्हा नाॅमिनेशनची यादी आपण पहातो तेव्हा आपल्यापुढलं चित्र अनेकदा फार स्पष्ट नसतं. अर्थातच , कारण यातले सगळे चित्रपट आपल्याकडे आलेले नसतात, आपण पाहिलेले नसतात, पण आपण जसजसे ते पहातो, तसतसं आपलं मत तयार होत जातं. त्याचबरोबर त्यांच्याकडेही अनेक प्रमुख स्पर्धांचे निकाल लागतच असतात. मग ते कसे लागतात आणि कोण पुरस्कारप्राप्त ठरतं याची सांगड जर आपण आपल्यावर या चित्रपटांचा जो प्रभाव पडतो त्याच्याशी घालू शकलो, तर आपल्याला निकालाचे बराचसा अंदाज येऊ शकतो. अर्थात ॲकेडमीने पॅरासाईटसारखा प्रचंड धक्का देण्याचं ठरवलं नसेल तरच. यंदाची कलावंतांची चारही नावं अशी ठरल्यासारखीच होती. स्क्रीन ॲक्टर्स गिल्ड, गोल्डन ग्लोब, बाफ्टा , या ठिकाणी या नावांचा यथोचित सन्मान झालेला होता. 

‘जोकर’ हा चित्रपट मुळातच ॲकेडमीने यादीत घेण्यासाठी खूप हिंसक होता, आणि तरीही त्याचा इथे केलेला समावेश हा ‘पॅरासाईट’च्या समावेशाप्रमाणेच थोडा बिचकवून गेला. असं असतानाही वाकीन फिनिक्सचं नाव सुरुवातीपासूनच यादीत अग्रणी होतं. जोकरचा विशेषच हा होता की प्रत्यक्षात तो एका सुपरहिरो विश्वाचा भाग असला, बॅटमॅनमधल्या खलनायकाची ओरिजिन/मूळकथा हा त्याचा विषय असला, तरी हा चित्रपट अतिशय वास्तववादी पद्धतीने आणि त्या व्यक्तिरेखेच्या मानसिक आलेखाचा विचार करुन घडवण्यात आला होता. पॅरासाईटप्रमाणेच हे विश्वही आजच्या समाजाचं प्रतिबिंब होतं. इतक्या तपशीलात व्यक्तिरेखेची असलेली गुंफण , आणि फिनिक्ससारख्या महत्वाच्या अभिनेत्याने तिला उभं करणं हे ऑस्करप्राप्त ठरणारच होतं. अनेकांना या विभागात ‘मॅरेज स्टोरी’ मधे ॲडम ड्रायव्हरने उभा केलेला हतबल नवरादेखील पुरस्काराला पात्र वाटत होता, पण एकूण कौल स्पष्ट होता. 

‘ज्यूडी’बाबतही असच काहीसं म्हणता येईल. ज्युडी हा देखील कथेपेक्षा व्यक्तीरेखेचा सिनेमा होता. जोकर हे जसं काल्पनिक आयकाॅनिक पात्र आहे, तशी ज्युडी गार्लंड ही आयकाॅनिक अभिनेत्री होती. तिच्या आयुष्यातल्या अखेरच्या काळाबद्दलचा हा सिनेमा हे मुळात रेने झेल्वेगरसाठीही आव्हान होतं, आणि ॲकेडमीसाठी ही एक आदराची व्यक्तीरेखा होती. तिचं अचूक चित्रण हे ऑस्करप्राप्त ठरलं हे योग्यच होतं. 

या दोघांची ऑस्कर्स जितकी अचूक वाटतात, तितकी सहाय्यक भूमिकेतल्या अभिनेत्यांची निदान मला तरी वाटली नाहीत. ‘वन्स अपाॅन ए टाईम...इन हाॅलिवुड’ साठी ब्रॅड पिट, आणि ‘मॅरेज स्टोरी’साठी लाॅरा डर्न, यांची निवड अपेक्षितच होती, पण मुळात या भूमिकाच मला तितक्या प्रभावी वाटलेल्या नाहीत. लाॅरा डर्नची भूमिका आहे ती एका स्मार्ट डिवोर्स लाॅयरची, जी चित्रपटात भाव जरुर खाते, पण ‘जोजो रॅबिट’मधली, दुसऱ्या महायुद्धाच्या शेवटाकडल्या दिवसांत ज्यूंबद्दल सहानुभूती बाळगणाऱ्या जर्मन स्त्रीची स्कार्लेट जोहान्सनने केलेली भूमिका नक्कीच अधिक कठीण आहे. तीच गोष्ट ब्रॅड पिटची. त्याच्या ‘वन्स अपाॅन ए टाईम...’मधल्या हाॅलिवुड स्टन्टमनपेक्षा ‘ द आयरिशमन’ मधे जो पेशीने साकारलेली वृद्ध गॅंगस्टरची भूमिका खूपच अधिक परिणामकारक आहे. हा पुरस्कार पेशीऐवजी पिटला जाण्याचं कारण बहुधा आयरिशमनला सहाय्यक भूमिकेसाठी असलेली दोन नामांकनं हे असावं. पेशी, आणि बरोबर अल पचिनोने साकारलेला जिमी हाॅफा, हे दोघंही एकाच चित्रपटासाठी स्पर्धेत असल्याने  ही मतं विभागली गेली असावी ज्याचा फायदा ब्रॅड पिटला मिळाला, असं मानलं जातं. प्रत्यक्षात काय असेल कोणाला माहीत !

अभिनेत्यांप्रमाणेच राॅजर डिकीन्सला 1917 च्या छायालेखनासाठी , मार्क टेलर/ स्टुअर्ट विल्सनला त्याच चित्रपटाच्या साउंड मिक्सिंगसाठी आणि मायकेल मॅककस्कर/ॲन्ड्रू बकलन्ड यांना फोर्ड वर्सेस फेरारीच्या संकलनासाठी असे बरेच पुरस्कार हे वाटलं तसेच होते. पण असं असतानाही आपण अशा काही चित्रपटांकडे काणाडोळा करु शकत नाही ज्यांच्याकडे ऑस्करने मुळातच दुर्लक्ष केलं. यातला सर्वात महत्वाचा होता तो ‘अनकट जेम्स’. अनेक पुरस्कार मिळवलेल्या आणि इंडी, म्हणजे समांतर वळणाच्या चित्रपटांसाठी असलेल्या, ऑस्कर्सच्या आदल्या दिवशीच मंचित होणाऱ्या ‘इंडीपेन्डन्ट स्पिरीट अवाॅर्ड’ मधे दिग्दर्शक, प्रमुख अभिनेता,  संकलन अशी कमाई करणाऱ्या या चित्रपटाला ऑस्करमधे नाॅमिनेशनच नव्हतं. तीच कथा स्पिरीट अवाॅर्डमधे सर्वोत्कृष्ट चित्रपट ठरलेल्या ‘द फेअरवेल’ची. या दोन्ही चित्रपटांचा समावेश मुख्य पुरस्कारांच्या नाॅमिनेशन्समधे असणं अपेक्षित होतं, पण त्यांना बाजूला ठेवलं गेलं. यांना सोडूनही अनेक चर्चित पटकथाकार, दिग्दर्शक, अभिनेते या ऑस्करमधे मुळातच बाजूला पडले. सर्वांचा सन्मान हा चित्रपटांच्या प्रचंड संख्येमुळे शक्य नाही, पण महत्वाची नावं खटकतात हेही खरच. असो. शेवटी काही चांगल्या गोष्टी आणि काही वाईट व्हायच्याच. 

तरीही, एका अर्थी या वर्षापासून ॲकेडमीने हा नवा अध्याय सुरु केलाय, एक नवं धोरण स्वीकारलय असं म्हणता येईल. आजवर वेगळ्या भाषेतून चित्रपट करणाऱ्या कोणाही दिग्दर्शकाला आपण या प्रचंड ग्लॅमरस पुरस्कारांमधला सर्वोच्च पुरस्कार कधी पटकवू असं वाटलं नव्हतं. आता ते वाटू शकेल. बाॅंग जून-हो या नव्या ऑस्कर्सचा पोस्टर बाॅय झालाय. अनेकांना त्याचा हेवा वाटत असेल आणि इतर अनेक जण त्याच्यापासून प्रेरणा घेतील. आपल्या दिग्दर्शकांनी यातून काय घ्यायचं, ते त्यांचं त्यांनी ठरवायचं आहे.

- गणेश मतकरी

Read more...