एका पटकथेचा प्रवास

नुकताच मी "ऍडेप्टेशन' नावाचा चित्रपट पाहिला. तसा तो पाहायचा असं बरेच दिवस ठरवूनही ठेवलं होतं, पण मुहूर्त मिळाला तो आता. 2002 मधील हा चित्रपट, अनेक ऑस्कर नामांकनं आणि काही पुरस्कार मिळवलेला, दिग्दर्शक स्पाईक जोन्झ आणि पटकथाकार म्हणे चार्ली कॉफमन आणि डोनल्ड कॉफमन. चित्रपटाचा विषय हा नावात सांगितलेलाच, पण तेवढाच नव्हे. ऍडेप्टेशन किंवा रूपांतर हे लेखनाचं एक महत्त्वाचं अंग. आणि एखादी कलाकृती कशी लिहिली जाते, हा वेधक मात्र फारच दुर्मिळ विषय. फारच कमी नाटकाचित्रपटांत दाखवला जाणारा. लेखकाचं पात्र प्रमुख असणाऱ्या चित्रपटांची अनेक नावं घेता येतील, पण याचा अर्थ ते चित्रपटलेखनाच्या प्रक्रियेवर आधारित आहेत, असं मात्र नाही. उदाहरणार्थ - प्रसिद्ध लेखक स्टीफन किंग याच्या अनेक कादंबऱ्यांची प्रमुख पात्रं लेखक किंवा लेखिका आहेत. त्यामुळे त्याच्या कादंबऱ्यांवर केलेल्या बऱ्याच चित्रपटांत हा व्यवसाय आणि त्याच्याशी निगडित संदर्भ येतात. उदाहरणार्थ - "द शायनिंग,' "मिझरी,' "सिक्रेट विंडो' किंवा टॉमिनॉकर्स (ही मिनी सीरीज होती, चित्रपट नव्हे) इत्यादी इत्यादी. पण काही तपशील सोडले तर लेखकाने कथानायकाच्या अमुक व्यवसाय घेण्यामागे काही विशेष हेतू असल्याचं जाणवत नाही. तरीही काही चित्रपट असेही आहेत, की ज्यांना या विषयाचं जाणूनबुजून आकर्षण आहे आणि लेखकाच्या डोळ्यात डोकावून पाहायला त्यांना आवडतं. बॅरीच्या पीटर पॅन लिहिण्याचा संदर्भ असलेला "फाइंडिंग नेव्हरलॅंड' अज्ञातवासात गेलेला थोर लेखक आणि त्याला जवळजवळ अपघाताने मिळालेला शिष्य यांची कथा सांगणारा "फाइंडिंग फॉरेस्टर' किंवा एका यशस्वी कादंबरीनंतर दुसरी पुरी करण्याकरता धडपडणारा अध्यापक लेखक आणि त्याचा हुशार विद्यार्थी यांचा "वंडर बॉईज' हे चित्रपट या प्रकारची चांगली उदाहरणं म्हणता येतील. ऍडेप्टेशन मात्र या सर्वांपेक्षा वेगळा, विक्षिप्त, गमतीदार, आशयघन आणि सरस. चार्ली कॉफमन हा आपल्या विक्षिप्त पटकथांसाठी गाजलेला लेखक "ऍडेप्टेशन'च्या आधी आलेला "बीइंग जॉन मालकोविच' आणि नंतर आलेला "इटर्नल सनशाईन ऑफ द स्पॉटलेस माइंड' हे त्याच्या तिरकस डोक्यातून आलेल्या जबरदस्त पटकथांचे नमुने खरं, खोटं, वास्तव, कल्पना यांची भेसळ असणारे चित्रपट, ही कॉफमनची ट्रेडमार्क शैली. त्यामानाने ऍडेप्टेशनच्या श्रेयनामावलीत येणारा दुसरा पटकथाकार, चार्लीचा जुळा भाऊ डोनल्ड फारसा कुणालाही माहीत नाही. याचं कारण हेदेखील आहे, की तो मुळी अस्तित्वातच नाही. या चित्रपटाच्या पटकथेप्रमाणेच तोही चार्लीच्या कल्पनाविश्वाचाच एक भाग आहे. काही वर्षांपूर्वी चार्लीकडे एक विचारणा झाली. सूझन ऑर्लिन्स या न्यू यॉर्करसाठी लिहिणाऱ्या लेखिकेच्या "द ऑर्किड थीफ' या पुस्तकाचं पटकथेत रूपांतर करण्याची. पुस्तक काही काल्पनिक नव्हतं. जॉन लरोश या चाकोरीबाहेरच्या मार्गाने जाण्यातच आनंद मांडणाऱ्या ऑर्किड फुलांच्या तज्ज्ञाबरोबर वेळ घालवून तिने ते लिहिलं होतं. या प्रकारच्या पुस्तकांप्रमाणेच ऑर्किड थीफलाही कथानक नव्हतं. दोघांच्या भेटीगाठी, लरोशचे अनुभव, सूझनचे विचार, असं बरंच पाल्हाळ या पुस्तकात होतं. लरोश हे पात्रं नाट्यपूर्ण असल्याची खूणगाठ चार्लीने मनाशी बांधली, तरी त्याला काही हे रूपांतर जमेना. अखेर त्याने या रूपांतर प्रक्रियेलाच चित्रपटाचा विषय बनवून टाकलं. ज्याचा नायक अर्थातच चार्ली कॉफमन हाच होता. ओघाने चित्रपटाची गोष्ट बनली, ती काहीशी वर सांगितल्याप्रमाणेच. "बीईंग जॉन मालकोविच' चित्रपटाच्या चित्रीकरणादरम्यान चार्ली कॉफमन (निकोलस केज) या पटकथाकारावर "ऑर्किड थीफचं रूपांतर करण्याची कामगिरी सोपवण्यात येते. या रूपांतराला तो सुरवात करतो, पण गोष्टच नसलेल्या पुस्तकाचं तो करणार तरी काय? तो ते पुन्हा पुन्हा वाचतो, पुन्हा पुन्हा लिहितो; पण काहीच जमत नाही. अखेर तो स्वतःचीच व्यक्तिरेखा संहितेत आणतो. चार्लीचा भाऊ डोनल्ड (निकोलस केज) देखील ठरवतो, की आपणही भावासारखंच पटकथाकार व्हायचं. मात्र त्याला गल्लाभरू चित्रपटांतच अधिक रस असतो. चार्लीच्या सततच्या टोमण्यांनीही तो मागे हटत नाही. एका पटकथालेखनावरल्या कार्यशाळेला उपस्थित राहतो आणि एक मसालेदार पटकथा तयार करतो. चार्ली मात्र निराश होत जातो. त्याला त्याचा एजंट सतावतो. मैत्रीण दुरावते. सूझनला भेटण्याची त्याला हिंमत होत नाही आणि पटकथा तर दूर दूर जात राहते. ऍडेप्टेशनची रचना ही अतिशय हुशारीने केलेली आहे. आणि विनोदाची भाषा त्यात वापरली असली तरी आशय हा गंभीर आहे. गोष्टींचा उघड दिसणारा अर्थ हाच चित्रपटाला अपेक्षित असेलसं नाही. कदाचित तोही असेल आणि एखादा दुसराही. उदाहरणार्थ - चित्रपटाचं नाव ऍडेप्टेशन हा शब्द इथे वेगवेगळ्या अर्थांनी येतो. पहिला उघड अर्थ म्हणजे चार्ली करतो आहे ते सूझनच्या पुस्तकाचं रूपांतर. दुसरा येतो तो प्रथम फुलांच्या संदर्भात. मात्र तो माणसांनाही तितकाच लागू आहे. उत्क्रांतिवादाशी संबंधित असणारं हे "ऍडेप्टेशन' म्हणजे प्रत्येकाने परिस्थितीबरोबर जमवून घेणं, गरज असेल तर बदलणं. दोन्ही अर्थ स्पष्ट आहेत आणि अभिप्रेतदेखील. चित्रपटाची रचना तीन भागांत आहे. एक भाग चार्ली डोनल्ड आणि पटकथालेखनाचा, दुसरा सूझन, लरोश आणि पुस्तकलेखनाचा आणि तिसरा प्रत्यक्ष ऑर्किड् सविषयीचा. शेवटाकडे पहिले दोन भाग एकमेकांत मिसळतात. मात्र शेवटदेखील वाटतो तितका सरळ नाही. चित्रपटात सातत्याने हॉलिवूडच्या फॉर्म्युला फिल्म्सवर टीका आहे. साधारणपणे आपल्या बॉलिवूडसारखीच तिथेही स्वतंत्र गोष्टीपेक्षा सोप्या आणि यशाची खात्री देणाऱ्या गोष्टींना जवळ करण्याची वृत्ती दिसून येते. ही वृत्ती आधीपासून डोनल्डच्या संहितेच्या लेखनादरम्यान दाखवली जाते. डोनल्ड, रॉबर्ट मॅकी (ब्रायन कॉक्स) या पटकथालेखनावर कार्यशाळा घेणाऱ्या माणसाच्या वर्गाला जातो. चार्लीने पटकथालेखनाचे नियम नसतात, असं सांगताच मॅकीची बाजू उचलत चार्लीला निरुत्तर करतो. उघड चमकदार कल्पनांच्या प्रेमात पडतो, उसनवारी करायला मागे हटत नाही. चार्लीचा एजंट डोनल्डची संहिता चटकन स्वीकारतो आणि चार्लीलाच डोनल्डची मदत घेण्याचा सल्ला देतो. चार्ली निराश होऊन मॅकीचा सल्ला घेतो, जो सल्लाही मासलेवाईक आहे. मॅकी सांगतो, की पटकथेत बाकी काही असो; शेवट चांगला, म्हणजे थक्क करणारा पाहिजे. मग बाकी काहीच प्रेक्षकाला खटकत नाही. शेवटाने प्रेक्षकांना दिपवून टाक, मग बाकी सगळं सोपं आहे. ऍडेप्टेशनचा शेवट म्हणजे या सल्ल्याचं प्रत्यक्ष रूप आहे. हॉलिवूडमध्ये एरवी असणारा मसाला, बंदुका, कार चेज, प्रेम, त्याग, अमली पदार्थांचं रहस्य आणि सत्याचा विजय, असा या चित्रपटाचा शेवट खास हॉलिवूडचं विडंबन म्हणून करण्यात आलेला आहे. तो खोटा वाटतो, खोटा आहे, आणि खोटा वाटावा हे अपेक्षितही आहे. यातल्या व्यक्तिरेखांमध्येही खऱ्याखोट्याची फार गमतीदार भेसळ आहे. पाहुणे कलाकार म्हणून जॉन मालकोविच, अभिनेत्री कॅथरिन कीनर यांनी खऱ्या रूपात दर्शन दिलंय. चार्ली कॉफमन, सूझन ऑर्लिन्स, जॉन लरोश ही खरीखुरी माणसं आहेत, पण चित्रपटात त्यांच्या भूमिका वेगळ्या नटनट्यांनी साकारल्या आहेत, आणि या पटकथेतलं त्यांचं चित्रण हे मुळीच त्यांच्या खऱ्या आयुष्यासारखं नाही. चार्ली जाडा, टक्कल पडलेला, लाजाळू नाही, सूझन ड्रग ऍडिक्ट नाही आणि जॉनचं सूझनबरोबर प्रेमप्रकरणही नाही. सूझनने चार्लीला ठार मारायचा प्रयत्न केलेला नाही, हेही आलंच. मॅकीची व्यक्तिरेखा वेगळ्या माणसाने वठवली तरी हा माणूस प्रत्यक्षात असाच आहे. आणि मी मघा सांगितल्याप्रमाणे डोनल्ड तर पूर्णपणे काल्पनिक आहे. "ऍर्किड थीफ' हे पुस्तक मात्र खरं आहे. "ऍडेप्टेशन' हा प्रेमकथा, नॅशनल जॉग्रफिक छापाचा माहितीपट आणि पटकथालेखनाचा प्रवास असे तीन चित्रपट आलटूनपालटून दाखवत असला तरी त्याचा रोख आहे, तो लेखकाच्या किंवा कोणत्याही कलाकाराच्या वृत्तीवर. प्रत्येक कलावंतामध्ये प्रामाणिकपणा आणि सोप्या सनसनाटीपणाकडे जाण्याची वृत्ती हे अंगभूत असतात, असं यात सुचवलेलं दिसतं. कोण कसल्या आहारी जातो, यावर त्याच्या कलेचा दर्जाही अवलंबून असतो. मात्र हे सांगताना चित्रपट आयुष्याला मागे सारत नाही. कलावंतांचा आयुष्याकडे पाहण्याचा दृष्टिकोनही तो याच्या कलेवर परिणाम करत असतो, हे सत्यही इथं सांगितलं जातं. एखाद्या कलेवर अशा प्रकारे थेट भाष्य चित्रपटासारख्या माध्यमातून करणं कठीण असतं. कॉफमन आपल्या लेखनात ते करू शकतो. कारण तो सांकेतिकता मानतच नाही. आपल्याला योग्य वाटेल ते प्रकट करण्याकरता कोणतेही नियम मोडण्याची त्याची तयारी असते, किंबहुना असे नियम मुळातच अस्तित्वात नसतात, अशाच मताचा तो आहे. निदान या एका बाबतीत तरी पडद्यावरला चार्ली आणि पडद्यामागला चार्ली यांच्या व्यक्तिरेखा अगदी एकसारख्या आहेत.
-गणेश मतकरी