पडता पडता

एक टळटळीत दुपार. एक छोटंसं दुकान, जनरल स्टोअर्स प्रकारातलं, जिथं एका वर्गात न बसणाऱ्या; पण गृहोपयोगी वस्तू विकल्या जातात. दुकानाच्या गल्ल्यावर एक कोरियन माणूस बसलेला. आता एक गिऱ्हाईक येतं. अमेरिकन, गोऱ्या कातडीचा, मध्यमवर्गीय, डोळ्याला चष्मा, केस बारीक कापलेले, हातात एक ब्रीफकेस आणि पांढऱ्या शर्टवर लावलेला टाय. हा माणूस अतिशय सामान्य दिसणारा; पण काहीसा वैतागलेला. एखाद्या विशिष्ट गोष्टीवर बहुधा नाही, पण एकूणच. या माणसाला सुटे पैसे हवेत बाहेरच्या पब्लिक फोनमध्ये टाकण्यासाठी. जवळपास अर्धा डॉलर. गल्ल्यावरचा कोरियन असा कोणाला सुटे वगैरे देत नाही. तो आपल्या जेमतेम इंग्रजीत गोऱ्याला फर्मावतो, की काहीतरी वस्तू घेतली तरच सुटे मिळतील. गोरा शांत राहण्याचा प्रयत्न करत एखादी विकत घेण्याजोगी वस्तू शोधतो. कोकचा कॅन. याची किंमत असते पंचाऐंशी सेंट्स, म्हणजे डॉलरमधले उरलेले पैसे फोनला पुरेसे नाहीत. गोरा पुन्हा आपल्या मध्यमवर्गीय शांतपणाने हे दुकानदाराला सांगून पाहतो, तर तो त्याच्यावरच ओरडायला लागतो. "हवा तर घे, नाहीतर चालू लाग.' गोरा बधत नाही म्हटल्यावर कोरियन गल्ल्याखालून एक बेसबॉल बॅट काढतो आणि गिऱ्हाइकावर उगारतो. आता मात्र गोऱ्याचा ताबा सुटतो. त्याला हे समजूच शकत नाही, की आपली साधी मागणी पुरी न करता, हा वेगळ्या देशातून आलेला, आपली भाषाही धड बोलता न येणारा माणूस आपल्यावर हात उचलतोय ते कशासाठी? साधा फोन करण्यासाठी आपल्याला या मनधरण्या कराव्या लागतायत त्या कशासाठी? आणि या कोकसारख्या साध्या साध्या वस्तूंसाठी आपण अव्वाच्या सव्वा पैसे मोजतोय ते कशासाठी? हा सगळा राग उफाळून गोरा बेसबॉल बॅट हिसकावून घेतो आणि भेदरलेल्या कोरियनाला चार दणके देतो. दुकानातल्या जीवनावश्यक, पण जाहिरात कंपन्यांनी भाव चढवून ठेवलेल्या वस्तूंची नासधूस करतो. एव्हाना प्राण कंठाशी आलेला कोरियन या अचानक कन्झ्युमर राईट्सची जाणीव झालेल्या गिऱ्हाइकाला तो कोकचा कॅन अर्धा डॉलरला देऊन टाकतो आणि सुटकेचा निःश्वास सोडतो. हा प्रसंग आहे, जोएल शूमाकरच्या "फॉलिंग डाऊन' चित्रपटातला. चित्रपट तसा जुना, म्हणजे 1993 मधला; पण आजही खिळवून ठेवणारा. खरंतर आज अधिकच, कारण सामान्य माणसावरलं वाढतं दडपण आणि त्याला सहन करायला लागणारे लहान-मोठे अन्याय दाखवणाऱ्या या चित्रपटातल्या अनेक दृश्यांशी आपण 93 पेक्षा आज अधिक समरस होऊ शकतो. कारण आज आपण जवळजवळ त्यांच्याइतकेच अमेरिकनाईज्ड झालो आहोत. शूमाकर हा तसा चमत्कारिक दिग्दर्शक आहे. म्हणजे याला छान मोठं बजेट, भव्य विषय वगैरे दिले, की तो त्या चित्रपटांची वाट लावतो. बॅटमॅन ऍण्ड रॉबिनसारख्या चित्रपटाने तर तो जवळपास इंडस्ट्रीबाहेर फेकला जाईल की काय, असं वाटण्यासारखी परिस्थिती निर्माण झाली होती; पण मुळात काही हा वाईट दिग्दर्शक नाही. त्याचे चांगले चित्रपट हे बहुधा मध्यम बजेट, वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तिरेखा आणि विषयाच्या निवडीतली हुशारी दाखवणारे असतात. व्हिएतनामच्या ट्रेनिंग कॅम्पमध्ये घडणारा टायगर लॅन्ड किंवा एका निनावी रस्त्यावरल्या टेलिफोन बूथ वर घडणारा "फोन बूथ' या कॉलिन फारेल ची प्रमुख भूमिका असणाऱ्या दोन चित्रपटांबरोबरच "फॉलिंग डाऊन'चं नावंही मी या दिग्दर्शकाच्या चांगल्या चित्रपटांमध्ये घेईन. पण असं असूनही हे म्हणणं भाग आहे, की हिचकॉकच्या शब्दांत सांगायचं तर शूमाकरचे चांगले चित्रपटदेखील "रेफ्रिजेटर मूव्ही' असतात. म्हणजे चित्रपटगृहात आपल्याला ते आवडून जातात; पण घरी आल्यावर रेफ्रिजेटरमधून खाण्याचे पदार्थ काढत विचार करताना आपल्याला त्यातल्या चुका दिसायला लागतात. "फॉलिंग डाऊन'मधल्या चुका कळायला तशी रेफ्रिजरेटरपर्यंत जायचीही गरज नाही. त्यात प्रामुख्याने दोन महत्त्वाच्या चुका आहेत. पहिली म्हणजे चित्रपटाचं ठरलेलं नाही की तो ब्लॅक कॉमेडी आहे की थ्रिलर. आणि दुसरं म्हणजे त्याचा तोचतोचपणा. मी मघा त्याचा आजच्या काळाशी संदर्भ लावला तो त्यातल्या ब्लॅक कॉमेडीच्या सूत्राला धरून. इथला हिरो बिल (मायकेल डग्लस) एके सकाळी बिथरतो. ट्रॅफिक जॅममध्ये अक्षरशः माश्या मारत, घामाने निथळून निघत, बंद पडलेल्या एअर कंडिशनिंगला शिव्या देत, आजूबाजूच्या माणसांच्या त्याच्यासारख्याच व्यर्थ जगण्याकडे पाहताना त्याला सगळं सहन होईनासं होतं आणि गाडी आहे तिथं टाकून बिल निघतो. कोणीतरी ओरडून तो कुठं चाललाय, असं विचारतं. त्याला तो "घरी' म्हणून उत्तर देतो. त्याच्या या "घरा'पर्यंतच्या प्रवासात त्याला भेटणारे लोक, हे आज सामान्य माणसाला ज्या परिस्थितीत जगावं लागतंय त्याची झलक दाखवणारे असतात. वस्तू महाग विकून गिऱ्हाइकावर डाफरणाऱ्या कोरियन दुकानदाराप्रमाणेच चाकूचा धाक दाखवून खंडणी मागणारे गुंड असतात. गावाहून येऊन परत जायला पैसे नसल्याचं सांगणाऱ्या संभावित भिकाऱ्याप्रमाणेच तीन मिनिटं उशीर झाल्याकारणाने ब्रेकफास्ट द्यायला नाकारणारे मॅकडोनल्ड् ससदृश दुकानाचे चालक असतात आणि शहरातली मोक्याची जागा हडपून गॉल्फ कोर्स बांधणाऱ्या धनिकाप्रमाणेच बंगले उठवणारे प्लॅस्टिक सर्जनही असतात. ही सर्व मंडळी आपल्याला आज या ना त्या स्वरूपात भेटणारी आहेत आणि यांच्याशी जसं वागावं असं आपल्याला मनापासून वाटतं, तसंच बिल वागतो, आणि आपलं एक स्वप्नच पूर्ण करतो. त्यासाठी तो हिंसेला उत्तर अधिक हिंसेने देतो आणि उपहासगर्भ विनोदाने हे सगळं शोभवून नेतो, हा झाला ब्लॅक कॉमेडीचा भाग. मात्र एक सामान्य माणूस या प्रकारे हिंसक बंड करून उठेल, हे दिग्दर्शकाला किंवा निर्मात्यांपैकी कुणाला अति वाटलं असेल, ज्यामुळे ते या नायकाचं सामान्य असणं कमी करून त्याला माफक मनोरुग्ण असल्याची पार्श्वभूमी जोडतात. म्हणे या बिलचं सुरवातीच्या प्रसंगातलं "घरी' जाणं, हे फसवं आहे. बिल जिथं निघालाय ते आहे त्याच्या बायको आणि मुलीचं घर, जिथं घटस्फोटानंतर तो जाऊ शकत नाही. कोर्टानं त्याला तशी आज्ञाच दिलीय. त्याचं तिथं जाणंच धमकीवजा आहे, आणि त्याला थांबवण्यासाठी बायकोनंही पोलिसांना बोलावून ठेवलंय. बिलला एकदा आपण भडक डोक्याचा आणि घटस्फोटानंतर भ्रमिष्ट झालेला म्हटलं, की आपण त्याला सामान्यांपासून वेगळा काढतो, ज्यामुळे त्याच्या समाजकंटकांबरोबरच्या वागण्यातली गंमत कमी होऊन जाते. पुन्हा प्रश्न उरतो तो हा, की बिल मनोरुग्ण कशानं झाला? समाजाच्या आधुनिक वळणांमधून तयार होणाऱ्या नवनव्या समस्यांनी त्याचा बळी घेऊन त्याचं डोकं फिरवलं, ज्याचा अंतिम परिणाम त्याच्या घटस्फोटात झाला, की आधी घटस्फोट झाला, ज्याचा परिणाम म्हणून बिल आजच्या समाजात रहायला नालायक ठरला? आपण यातलं पहिलं उत्तर ग्राह्य मानलं तर चित्रपट ब्लॅक कॉमेडीकडे झुकतो, दुसरं मानलं तर थ्रिलरकडे. मात्र शूमाकर यांचं स्वतःचंच ठरत नाही, की तो कोणत्या अंगाला झुकावा, त्यामुळे अंतिम परिणाम गोंधळाचा होतो. "फॉलिंग डाऊन'चा एक विशेष म्हणजे त्यात एका पेंडरगास्ट नावाच्या पोलिसाचा ट्रॅक आहे, जो बिलला पकडण्याचा प्रयत्न करतोय. स्वतंत्रपणे अशा ट्रॅकमध्ये खास काही नाही, कारण तो अशा परागंदा नायकांच्या अनेक चित्रपटांत असतो. "थेल्मा ऍण्ड लुईस' मधली हार्वे कायटेल ची भूमिका याच प्रकारची होती आणि अलीकडच्या "कॅच मी इफ यू कॅन' मधली "टॉम हॅन्क्स'चीदेखील. मात्र इथे विशेष हा आहे, की बिल आणि पेंडरगास्ट (रॉबर्ट डुवॉल) यांचे प्रश्न जवळपास एकसारखे आहेत. दोघांनाही समाजाला तोंड देणं सोपं जात नाही. दोघांच्याही नोकरीची परिस्थिती बिकट आहे. दोघांचंही आपल्या बायकोबरोबरचं नातं स्फोटक आहे. मात्र बिल जसा एका गर्तेत कोसळत जातो, तसं जाणं पेंडरगास्टला मंजूर नाही. तो या प्रश्नांची उत्तरं इतर चार माणसांसारखीच तडजोडी करत शोधतो. आपण "फॉलिंग डाऊन'कडे कोणत्या नजरेने पाहतो, यावर तो आपल्याला आवडतो अथवा नाही, हे ठरेल. आणि प्रत्येक प्रेक्षकासाठी हे पारडं कोणत्याही बाजूला झुकू शकतं. एक मात्र खरं, की चित्रपट आवडला न आवडला तरी काही प्रमाणांत अस्वस्थ करणारे प्रसंग यात प्रत्येकाला पाहायला मिळतील. मला सर्वांत अस्वस्थ केलं, ते यातल्या अखेरच्या प्रसंगानं. ज्यात "पेंडरगास्ट' "बिल'वर पिस्तुल रोखतो आणि "बिल'च्या लक्षात येतं, की या वाईट माणसांनी भरलेल्या समाजात आपल्यासारखा सरळ जगण्याचा प्रयत्न करणारा माणूसच आज वाईट ठरलाय. पुढे चित्रपट एका फिल्मी क्लायमॅक्सकडे जातो; पण आपल्या लक्षात राहतो, ते यातल्या नायकाच्या चेहऱ्यावरचा संभ्रम, जो आजच्या मध्यमवर्गाच्या गळचेपीचंच जणू दृश्यरूप आहे.

-गणेश मतकरी