नात्यांचा कलात्मक शोध

रॉबी या सातवर्षीय उनाड छोक-याची पहाट रोज कस‌ल्याशा गूढ आवाजाने भीतीदायक ठरत अस‌ते. कुतूहल शमविण्यासाठी एका विचित्र क्षणी त्या आवाजाचा माग काढत घराजवळच्या बसस्टॉपजवळ तो स्वतःला नेतो. तेथे वाट पाहणारा माणूस दिशादर्शकावर रुपयाचं नाणं वाजवताना त्याला दिसतो. वेळ पुढे घालविण्यासाठी आपण असं करत असल्याचं स्पष्टीकरण रॉबीच्या प्रश्नावर तो देतो. मग आपली बस आल्यानंतर तेच नाणं रॉबीच्या हातावर टेकवतो. आता वेळ पुढे घालविण्याची जबाबदारी आपल्यावर आली, या भावनेने रॉबी त्या दिशादर्शकावर नाणं वाजवू लागतो, आणि स‌मोर उगवणारा सूर्य त्याला वेगात वर येताना दिसू लागतो.
लेखक,दिग्दर्शक मिरांडा जुलैच्या `मी अँड यू अँड एव्हरीवन वी नो` या चित्रपटातील ही घटना अगदीच क्षुल्लक वाटावी, पण रॉबीच्या आकलनविश्वावर भयंकर परिणाम करणारी, शिवाय दिग्दर्शनाच्या कलाकुसरीमुळे या चित्रपटाचा परमोच्चबिंदू ठरलेली. लांबलचक नाव धारण केलेला हा चित्रपट एकट्या रॉबीचीच गोष्ट सांगत नाही, तर सुमारे डझनभर पात्रांच्या स‌मस्येला हात घालतो. आजच्या वेगवान जीवनशैलीने स‌माजापुढे निर्माण झालेल्या अनेक प्रश्नांचे गंभीर परिणाम यात दाखवतो . मात्र या परिणामांकडे पाहण्याची नजर तिरकस ठेवल्याने भरपूर मनोरंजनासोबत हा चित्रपट आपल्या प्रस्थापित संकेतांना सातत्याने धक्केही देऊ पाहतो.
कलात्मकतेची उंची गाठूनही पुरेसा प्रेक्षकवर्ग मिळविण्यात अपयशी ठरलेला 2001 मधील `सेंटर आँफ दी वर्ल्ड ` हा सिनेमा मध्यंतरी अपघाताने पाहण्यात आला होता. प्रेटी वूमनचा वास्तववादी अवतार अशी संभावना (आणि काहीअंशी कौतुकही) या चित्रपटाबाबत झाली होती. वरवरचं संक्षिप्त रूप सोडलं तर प्रेटी वूमनच्या जातकुळीशी कणाचाही संबंध नसल्याचे हा चित्रपट पाहत असताना जाणवलं होते.शिवाय हा चित्रपट स्मरणात राहण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे, चित्रपटाला नसलेला शोकांत किंवा सुखांत असा अनिश्चित शेवट. ज्याला हवा तसा तो घ्यावा ही भूमिका दिग्दर्शक आणि त्याच्या दिमतीला असणा-या तीन पटकथाकारांनी घेतली होती. हा संदर्भ येथे देण्याचे कारण, या चित्रपटाच्या विचित्र शेवटाला कारणीभूत ठरलेली पटकथाकार मिरांडा जुलै हिने सेंटर आँफ दी वर्ल्डच्याच कथारचनेचा मी अँड़ यू.. मध्ये केलेला भिन्न वापर. सेंटर आँफ दी वर्ल्डमधील दोन पात्रांमधून पिढीगणीक बदलत जाणारी मूल्य व वाढत असलेला एकाकीपणा यांवर करण्यात आलेल्या निर्देशावर अनेकअंगी विचार आणि सजावटीसाठी आपल्या कलात्मक जाणिवांची उत्स्फुर्त उधळण यातून मी अँड यू..चा आराखडा तयार झाला आहे.
कान चित्रपट महोत्सवामध्ये नव्या दिग्दर्शकांना दिल्या जाणा-या पारितोषिकाकरता पदार्पणातच मी अँड यू..साठी 2005 साली मानकरी ठरलेल्या मिरांडा जुलैचं याआधीचं काम पाहिलं तर थक्क व्हायला होतं. गेल्या दहा वर्षांमध्ये लघूकथा, पटकथा,हॉशी लघूपट.संगीत, अभिनय या प्रत्येक प्रांतात तिने उल्लेखनीय कामगीरी केलेली दिस‌ते. ( पाहा यू ट्यूबवर ः Getting Stronger Every Day, The Amateurist सारखे तिचे अनुक्रमे 7 आणि 14 मिनिटांचे लघूपट किंवा No one belongs here more than you या कथासंग्रहाची भन्नाट वेबसाईट ) मी अँड यू..मध्ये एकसरळ कथानक नाही. त्याऎवजी खूप सा-या घटनांच्या तुकड्यांना एकत्र जोडले आहे. काही अत्यंत क्षुल्लक वाटाव्यात अशा आजूबाजूला कायम घडताना दिसणा-या, तर काही वरवर साध्या वाटल्या तरी अर्थगर्भपूर्ण घटना घेऊन जे काही सांगायचंय ते चटकन स‌मजेलशा पद्धतीने मांडत जायचा दृष्टिकोन मिरांडा जुलै हिने स्वीकारला आहे. त्यासाठी आपल्या लघूकथांमधील विचित्र काल्पनिक घटना, पात्रांमधील संवाद, डाय-यांमधील नोंदी, स‌हज सुचलेल्या कवितेच्या ओळी, व्हिडियो आर्टीस्ट म्हणून काम करताना आलेले प्रत्यक्ष अनुभव यांचा वापर केला आहे. विशेष म्हणजे या गोष्टींनी चित्रपट सोपा करत जाण्याचा प्रकार येथे मारक ठरण्याऎवजी भलताच यशस्वी होत गेला आहे.
कॅमेरा काही सेकंदात एका हॉशी व्हिडीयो आर्टीस्टला कलामग्न अवस्थेत ज्या खुबीने पकडतो तितक्याच स‌हजतेने रॉबीच्या कुटुंबाची विभक्त होण्याची प्रक्रिया दैनंदिन घाडामोडींइतकी सामान्य वाटावी अशी दाखवतो. घटस्फोटामुळे रॉबी आणि त्याच्या भावाची जबाबदारी अचानक अंगावर पडलेला विक्षिप्त रिचर्ड (जॉन हॉक्स), एल्डर कॅब चालवणारी आणि फावल्यावेऴात लघूपट तयार करणारी ख्रिस्टीना (मिरांडा जुलै), पहिल्या सेक्स प्रँक्टीससाठी कुणी गिनीपीग सापडतोय का, हे शोधणा-या वयात आलेल्या दोन मैत्रिणी, त्यांच्याविषयी रोज सार्वजनिक ठिकाणी अश्लील मजकूर लिहिणारी तथाकथित व्यक्ती, 20 वर्षांनी होणाऱया आपल्या लग्नाला लागणारा हुंडा आत्तापासून जमवावा असा विचार करणारी आठ वर्षाची पोक्त मुलगी, ख्रिस्टीनाचं काम न पाहताच नाकारणारी स्थानिक कलादालनाची प्रमुख, तिच्या एल्डर कॅबमधून प्रवास करणारा वृद्ध गृहस्थ, रॉबी व वयाने दुप्पट असलेला त्याचा भाऊ वापरत असलेला संगणक, रिचर्ड काम करतो ते शूज शोरूम हे यातले म्हटले तर मुख्य घटक. कारण चित्रपटाचा बहुतांशी भाग याभोवती फिरत राहिला तरीही कुणा एका दोघांवर स्थीर राहत नाही. पण यातील प्रत्येक व्यक्तीचा प्रश्न एकच असल्याचं उमजू लागल्यावर या स‌गळ्यांमध्ये प्रेक्षक काही क्षणातच गुंतू लागतो.
आधीच सैरभैर असलेल्या रिचर्डच्या मनात आपल्या मुलांचे चांगले संगोपन करायचे आहे. मात्र ते कसे, याबाबत गोंधळ उडाल्याने आणि त्यासाठी केले जाणारे स‌र्व प्रयत्न तोकडे पडल्यामुळे मुलांपासून तो आपोआप लांब जाऊ लागतो. या मुलांनीही आई-वडिलांच्या घटस्फोटाला रुटीन घटना म्हणून स्वीकारलंय. घरात आधीपासूनच पालकांशी कोणताच संवाद नसल्याने त्यांनी एकटेपणावर मात करण्यासाठी इंटरनेटवर अश्लील चँटींगचा आधार घेतलाय. रॉबीसारख्या सात वर्षाच्या मुलाचं चँटींगवरचं अश्लील संभाषण अत्यंत लाजीरवाणं आणि धक्कादायक असं , पण त्यातल्या एकाही वाक्याचा अर्थ त्याला माहिती नाही. यू अँड मी.. मध्ये मिरांडा जुलै स‌र्वच माध्यमांमधून नव्या पिढीला अकाली आलेल्या आलेल्या प्राैढत्वाकडे बोट दाखवते. उदा. एका क्षणी रॉबी एका पुठ्ठ्यांच्या खोक्याला लाथेने मारतो. लाथा मारताना त्याचे उच्चार मात्र पॉर्न फिल्मच्या वातावरणाशी परिचीत असे येतात. ही पॉर्न फिल्म त्याने कुठून मिळविली,कधी पाहिली त्याचा शोध दिग्दर्शक घेत नाही. तिच्यातून रॉबीवर झालेला परिणाम थेट दाखवणे तिला महत्त्वाचे वाटते. दुस-या एका सुरुवातीच्याच घटनेत अधिकृत घटस्फोट झाल्यानंतर आपण कधीतरी एकत्र होतो, याची आठवण मुलांच्या मनात कायम राहावी यासाठी रिचर्ड जाहीरपणे आपला हात जाळून घेतो ही घटना पाहताना मूर्खपणा वाटावी, पण नात्यांच्या दुराव्यातून आधीच्या पिढीचं स्वतःवरचं नियंत्रण सुटत चालल्याची ओळख करून देण्यास पुरेशी ठरलेली.
घटनांच्या जोडणीतूनच ख्रिस्टीना आणि रिचर्ड यांची दुकानात अचानक झालेली भेट. त्यांच्यात घडणारे अप्रतिम संवाद, फुलता फुलता शेवटापर्यंत विखुरलेल्या अवस्थेतच राहिलेली ख्रिस्टीनाची प्रेमकथा, दोन मैत्रिणींनी रॉबीच्या मोठ्या भावाला प्रँक्टीस सेक्ससाठी तयार करणं आणि रॉबीनं चँटींग करणा-या बाईला बागेत भेटायला जाणं या स‌र्व गोष्टी प्रत्येकाला आपल्या अवती भवती असणा-या जगाचं वेगळंच आकलन करून देतात. धक्कादायक असलं तरी आजच्या स‌माजाचं वास्तव रुप आपल्यासमोर मांड़ू पाहातात. त्यामुळेच प्रत्येकाच्या प्रश्नांचे स्वरूप चव्हाट्यावर आणताना वापरलेला विनोद हसवतो, तितकाच त्यातील गांभीर्याकडे अधिक लक्ष देण्यास भाग पाडतो.
मी अँड यू..चे वैशिष्ट म्हणजे तो मध्येच पाहताना आधी काय घडलंय याची गरज भासत नाही. कुठूनही पाहिलात तरी सुरुवातच वाटू शकेल अशी सोपी मांडणी अडकवून ठेवण्यास पुरेशी ठरते. यातील कित्येक प्रसंग, संवाद वेगळे काढले तर कलात्मक जाहिरात म्हणून खपून जातील इतके प्रभावी आहेत. नात्यांचा सूक्ष्मदर्शकातून शोध घेताना अंगिकारलेली कलात्मकता चित्रपटातून दाखविणे ही एरव्ही कठीण गोष्ट अस‌ली तरी कलात्मकतेच्या ओघात वाहून न जाता मी. एँड यू...ने साधलेला सूवर्णमध्य निश्चितच कौतुकास्पद आहे.
-पंकज भोस‌ले