ब्लॉग द्विवर्षपूर्तीः काही विशेष लेख

ब्लॉगला दोन वर्षे पूर्ण झाल्यानिमित्ताने या आठवड्यात तीन विशेष लेख दिले जाणार आहेत. त्यातला हा पहिला लेख. ब्लॉगचा हेतू काही अंशी सफल झाला असला तरी अद्याप ९९.९९ टक्के मजल गाठायची आहे. पण आणखी कित्येक वर्षे त्यासाठी वाट पाहण्याची तयारी आहे. ब्लॉग थांबणार नाही. आपल्या सूचना, तक्रारी, टीका,चर्चा, प्रश्न या सर्वांचे स्वागत आहे. -ब्लॉग एडिटर
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 एका लेखकाची गोष्ट
हॉलीवूडचा एक लेखक भलताच फॉर्मात आहे. त्याच्या लिखाणावर बेतलेल्या चित्रपटांची तिकीट खिडकीवर चलती तर आहेच, वर त्याच्या साहित्याची किंमतही दिवसागणिक वाढते आहे. तीन दशकांपूर्वी दिग्दर्शक रिडली स्कॉटने त्याच्या कल्पनांना प्रथम पडद्यावर आणल्यापासून स्पीलबर्ग, जॉन वूसारख्या पहिल्या दर्जाच्या दिग्दर्शकांनी त्याच्या कथांवर काम केलं आहे. केवळ त्याच्या साहित्यावर आधारित कलाकृतींमधून नव्हे, तर इतरही अनेक चित्रपटांमधून त्याच्या कथासूत्रांची, विषयांची उसनवारी केलेली सर्रास पाहायला मिळते. थोडक्यात सांगायचं, तर गेल्या तीन दशकात हॉलीवूडमार्फत या लेखकाची कीर्ती सर्वत्र पसरली आहे आणि ओघानेच त्याच्या मालमत्तेची स्थितीदेखील मोठ्या प्रमाणात सुधारली आहे.
दुर्दैवाने हे सगळं पाहायला आज तो हयात नाही. खरं तर हॉलीवूडमधील त्याची संपूर्ण कारकीर्द त्याला मुळी पाहायलाच मिळाली नाही. हा माणूस जगला तो गरिबीतच आणि मेला तो त्याला खरंखुरं नाव मिळण्याच्या आत. त्याच्या डू अँड्राईड्स ड्रीम आँफ इलेक्ट्रिक शीप? या कादंबरीवर आधारलेला रिडली स्कॉटचा ब्लेड रनर, १९८२मध्ये प्रेक्षकांसमोर येण्याआधीच काही दिवस त्याचं हृदयविकाराच्या झटक्यानं निधन झालं होतं. फिलिप के डिक या माणसाच्या नावाची कीर्ती पसरायला खरी सुरुवात झाली ती त्याच्या मृत्यूनंतरच, असं म्हणणं चूक ठरणार नाही.

डिक हा विज्ञान कथालेखक आणि हॉलीवूडमध्ये मुळातच विज्ञानपटांची कमी नाही, हे आपल्याला माहितीच आहे. पण तुलनेसाठी इतर अधिक प्रस्थापित विज्ञान कथालेखकांच्या कामावर आधारित गाजलेल्या चित्रपटांची संख्या पाहिली, तर डिकच्या कामाने ही चित्रनगरी किती मोठ्या प्रमाणात भरून गेलीय, ते लक्षात येईल. आर्थर सी क्लार्क, आयझॅक आसिमोव्ह,रॉबर्ट ए हाइनलेन आणि फ्रँक हर्बर्ट हे तथाकथित अधिक प्रतिभावान विज्ञानलेखक; पण यातल्या प्रत्येकाच्या नावावर म्हणण्यासारखा एकेक ब्लॉकबस्टर चित्रपट सापडतो. म्हणजे अनुक्रमे २००१ः ए स्पेस ओडीसी, द बायसेन्टेनियल मॅन,स्टारशीप ट्रूपर्स आणि डून. याउलट एकट्या फिलीप के डिकच्या नावावर ब्लेडरनर, टोटल रिकॉल (मूळ कथा वुई कॅन रिमेम्बर इट फॉर यू होलसेल) मायनॉरिटी रिपोर्ट, स्क्रीमर्स (मूळ कथा सेकंड व्हराईटी) हे नावाजलेले चार चित्रपट तर सापडतातच, त्याखेरीज इम्पोस्टर, आणि काही वर्षांपूर्वी आलेला पेचेक हे त्यामानाने कमी महत्त्वाचे चित्रपटही आहेत. फ्रेंच भाषेतही त्याचं साहित्य चित्रपट रुपांतर म्हणून पोचलेलं आहे आणि त्याच्या उरलेल्या साहित्यासाठी आजही हॉलीवूड दिग्गजांमध्ये चढाओढ लागलेली दिसते.
या सगळ्याचा विचार केलात, तर डिकचं काम त्याच्या हयातीत इतकं दुर्लक्षित राहावं,याचं आश्चर्य वाटतं. त्याच्या साहित्याचं थोडं स्वरूप पाहिलं,तर आपल्याला काही प्रश्नांची उत्तरं मात्र मिळून जातील.आजवर बहुतेक सर्व गाजलेल्या वैज्ञानिक साहित्याचा भर कायम राहिला तो संकल्पनांवर. टाइम ट्रॅव्हल्स, अंतराळ प्रवास, पृथ्वीपलीकडल्या जीवसृष्टीचं अस्तित्व, समांतर ऊर्जास्त्रोताचा शोध यांसारख्या कल्पनाच विज्ञान कथांमध्ये प्रमुख स्थान घेऊन राहिल्या. डिकच्या साहित्यात या संकल्पनांचा विचार जरुर होता. खास करून व्यक्तिगत जाणीव, वास्तवाच्या भिन्न शक्यता, तसंच मानव आणि यंत्रातलं वाढत जाणारं साम्य, हे त्याचे खास आवडते विषय. या विषयांची अनेक बदललेली रुपं त्यानं आपल्या कथांमधून शोधण्याचा प्रयत्न केला;पण त्याचा प्रमुख भर होता तो माणसांवर. भविष्यातला समाज आणि त्याचे सामान्य प्रतिनिधी यांच्या कथा असत आणि हा भविष्यातील सामान्य माणूसही बहुधा सतत कुठल्या ना कुठल्या संकटात सापडलेला असे. हे संकटही फार मोठं म्हणजे जागतिक उलथापालथ घडवणारं नसे, तर बहुतेक वेळा व्यक्तिनिष्ठ असे, म्हणजे आर्थिक चणचण, कसला तरी खोटा आळ किंवा वरिष्ठांनी सोपविलेली मुश्किल कामगिरी, असंच काहीसं याचं स्वरूप असे. पण त्या संकटाचा वेगळेपणा असे तो डिकच्या नजरेत. म्हणजे मायनॉरिटी रिपोर्टचा विषय हा सरळ कायद्याच्या रक्षकावर आलेला खुनाचा खोटा आरोप आणि त्यातून नायकानं काढलेली पळवाट असा आहे. पण डिकसाठी हे भविष्यातलं पोलिसखातं वेगळ्याच रुपात येतं. यात गुन्हा घडण्याआधीच रक्षकांना खबर पोचते आणि ते गुन्हेगाराला गुन्हा घडण्याआधीच पकडतात. मग प्रश्न उभा राहतो, की गुन्हा घडलाच नसेल, तर त्याची शिक्षा या तथाकथित गुन्हेगारांना देणं कितपत योग्य आहे. या आणि अशा विसंगती ही डिकची खासीयत. त्याचं जग हे या विसंगतींनी, त्यांनी सामान्य माणसांसाठी तयार केलेल्या असंख्य अडचणींनी आणि या माणसांना सापळ्यात पकडण्यासाठी टपून राहिलेल्या ज्ञात, अज्ञात संघटनांनी भरून राहिलेलं आहे.
या रहस्यमय संघटना आणि जाणिवेचं स्वरूप यांच्यातला परस्परसंबंध हा डिकला नेहमीच खुणावत आला आहे. एखादी गोष्ट जर एका व्यक्तिपुरती खरी असेल, तर तिला वास्तव म्हणणं कितपत योग्य आहे ? त्या व्यक्तीचं वास्तव केवळ तिच्यापुरतं खरं असून, सत्य काही वेगळंच असेल तर ? हे त्याला कायम पडणारे प्रश्न. मध्यंतरी ट्रूमन शो नावाच्या चित्रपटात एक डिकच्या तत्त्वज्ञानाशी मिळतीजुळती गोष्ट पाहिल्याचं आठवतं. चित्रपटातला ट्रूमन हा एका चोवीस तास चालणा-या चित्रमालिकेचा एक भाग आहे, पण त्याला ते माहिती नाही. तो जन्मल्यापासून मालिकेत आहे आणि अनेकानेक कॅमेराद्वारे त्याचं आयुष्य बाहेरच्या जगापर्यंत पोहोचत आहे. ट्रूमनला आपले मित्र,संबंधी वाटणारं लोक केवळ नटनट्या आणि मालिकेच्या दिग्दर्शकाच्या हातातील बाहुली आहेत. ट्रूमन शो हा डिकचा चित्रपट नव्हे, पण कल्पना खचितच त्याच्या जिव्हाळ्याची आहे. टाइम आऊट आँफ जॉंइंटसारख्या कादंब-यांमधून त्याने अशा प्रकारच्या मर्यादित वास्तवाचा विचारही केल्याचं दिसतं.

डिक हा द्रष्टा होता. भविष्यातली संस्कृती, तिचा यांत्रिकपणा आणि त्यातून उदभवणारे चमत्कारिक प्रश्न तो पाहू शकत असे. मानव हा दिवसेंदिवस यंत्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहणार आणि हळूहळू यंत्र अन् मानवातला फरक कमी होत जाणार, हे त्याचं एक साहित्यिक भाकीत. त्यामुळे यंत्रांसारखी माणसं अन् माणसांसारखी यंत्रं त्याच्या गोष्टीत जागोजागी दिसतात. ब्लेडरनरमधल्या नायकावर एक कामगिरी सोपवली आहे. जी अर्धमानव अन् अर्धयंत्र असणा-या अँड्रोईड्सना गाठून खलास करायची. हा नायक झपाट्याने आपलं काम पार पाडायला लागतो, पण मग त्याला शंका यायला लागते, ती तो स्वतःच अँड्रॉईड असल्याची.
अजून मानव आणि यंत्र एकमेकांत मिसळण्याइतकी जवळ आली नाहीत, पण तो दिवस जरूर दूर नाही. आज आपण आजूबाजूला पाहिलं तरी आपण यंत्रांच्या किती आहारी गेलोय, ते लक्षात येईल. कोणी सांगावं उद्या काय होईल ते?
गेल्या पंचवीस वर्षांत काय झालं काय, की जग फार झपाट्याने बदललं. तेव्हाच्या वाचकांना जे विषय, ज्या कल्पना अशक्य कोटीतल्या वाटायच्या, त्या मोठ्या प्रमाणावरच्या यांत्रिकीकरणाने बदलत गेल्या. साहजिकच माणसांची मूल्यं बदलली, त्याचं आयुष्य बदललं. डिकच्या कथेतले प्रश्न अचानक अधिक शक्यतेच्या कक्षेतले वाटायला लागले.

फिलिप के. डिक काही त्याच्या भाषेसाठी किंवा केवळ साहित्याच्या वाड्.मयीन दर्जासाठी गाजलेला साहित्यिक नव्हता. इतर श्रीमंत लेखकांसारखं आरामात लिहिणं त्याला परवडत नसे.कारण तो सतत गरजू असे. पैशाच्या चणचणीने त्याची पाठ कधीच सोडली नाही. पैसे कमवायचा लेखन हा एकमेव मार्ग माहिती असल्यानं तो लिहीत गेला. लेखनात कलाकुसर करण्यापेक्षा डोक्यातल्या कल्पना अधिकाधिक झपाट्याने कागदावर उतरवणं हे त्याच्या दृष्टीने फायद्याचं होतं, तेच त्याने केलं. मात्र या कल्पनाच फार अप्रतिम होत्या. वेगवेगळ्या होत्या. त्याचं व्यक्तिनिष्ठ असणं, चटपटीत असणं हेच चित्रपटाच्या दृष्टीनं फायद्याचं होतं. याच कारणासाठी त्याच्या कामावर आधारित चित्रपटांची संख्या इतरांच्या मानानं अधिक राहिली. नाही म्हणायला कथांचं पटकथेत रुपांतर करण्यात एक अडचण होती. ब-याचशा कथा कल्पनांचा जीव इतका लहान असे, की पूर्ण लांबीचा चित्रपट होण्यासाठी आवश्यक तितका आशय त्यात नसे. चित्रपटातला शेवटचा भाग जो अधिक चढत जायला हवा, तोच मुळी अनेकदा मूळ कथावास्तूतून बेपत्ता असे. मग पाणी घालणं आलं. चित्रपटाचं यश बहुदा पाणी घालतानाच्या कौशल्यावर अवलंबून राही. मायनॉरिटी रिपोर्ट किंवा टोटल रिकॉल यांसारख्या चित्रपटांना पाहिल्यावर त्यातलं पाणी कुठलं हे कळण्यासाठी कथा वाचावी लागते, एवढं ते हुशारीने केलेलं काम आहे. पण माझं व्यक्तिगत मत आहे, ते मात्र कथांच्याच बाजूचं. डिकनं कथेत सांभाळलेला तात्विक तोल या चित्रपटामध्ये पूर्णपणे सांभाळता आला आलेला नाही. ते प्रेक्षकांना तात्पुरतं गुंगवण्यात यशस्वी झालेत हेच खरं.
फिलिप के डिकची एक कादंबरी आहे. फ्लो माय टिअर्स, द पुलिसमन सेड. यातलं प्रमुख पात्रं आहे ते जेसन ट्रॅव्हर्नर हा अत्यंत लोकप्रिय टॉक शो होस्ट. एके सकाळी उठल्यावर त्याला अचानक धक्का बसतो. त्याला कळतं, की त्याच्या अस्तित्त्वाच्या सर्व खुणा पुसल्या गेल्या आहेत, आणि त्याचं नावही कोणी ऐकलेलं नाही. फिलिप के. डिकची स्वतःची गोष्ट मात्र त्याच्या उलट म्हणावी लागेल. त्याच्या प्रत्यक्ष मृत्युपर्यंत काही हार्ड कोअर विज्ञानकथांचे चाहते सोडता, त्याचं नाव कोणालाही माहिती नाही. नंतर रातोरात कीर्ती, पैसा सगळं काही आलं. आता या नावाला मरण नाही. हॉलीवूडनं त्याची कायमची तजवीज करून ठेवली आहे.
-गणेश मतकरी