बेभरवशाचा निवेदक

गोष्ट क्रमवार न सांगता, काळाला झुगारून देणा-या तुकड्या तुकड्यांत सांगण्याचा किंवा दुस-या शब्दात सांगायचं तर नॉनलिनिअर स्टोरीटेलिंगचा प्रयोग तर आपल्याकडे युवा या चित्रपटाच्या निमित्ताने आला. पण कथा वेगळ्या स्वरुपात मांडण्याचे अनेक मार्ग अजूनही आपण पडताळून पाहण्यासारखे आहेत. या मार्गावरून बिनदिक्कत चालायची आपल्या दिग्दर्शकांची तयारी अजून नसली, तरी प्रेक्षकांनी हॉलीवूडचे चित्रपट पाहतापाहता हे नवे रस्ते ओळखीचे होतील, यात शंका नाही. अनरिलायबल नॅरेटर हा असाच एक कथामांडणीचा वेगळा प्रकार, माझ्या माहितीप्रमाणे आपल्याकडे अजून तरी न आलेला. अर्थात यातला बेभरवशाचा निवेदक काही शब्दशः निवेदक असेल असं नाही. हा शब्दप्रयोग इथं वापरला जातो तो केवळ एक सोय म्हणून आणि त्याचा खरा अर्थ आहे तो प्रेक्षकांसमोर मांडल्या जाणा-या दृष्टिकोनाशी संबंधित. आपल्याला एक सवय असते, की चित्रपटाच्या (किंवा एकूणच कथेच्या) सुरुवातीला प्रेक्षकाला जी माहिती उपलब्ध करून दिली जाते, तिच्यावर डोळे मिटून विश्वास ठेवायचा.
म्हणजे पाहा, जर आपल्याला दिसलं की एक धुक्यात हरवलेलं एकाकी घर आहे, तिथं एक बाई आपल्या दोन मुलांसोबत राहते आहे. मुलांना कसलासा आजार आहे. ज्यानं ती सुर्यप्रकाशात जाऊ शकत नाहीत, त्यामुळे घरात सतत अंधारं वातावरण, दारं लावलेली, पडदे ओढवलेले.या बाईकडे एकदा तीन नोकर कामाला येतात. ही नोकर मंडळी वरवर प्रेमळ वाटणारी, पण संशयास्पद. अशातच घरात काही काही अनैसर्गिक गोष्टी घड़ायला लागतात. मुलांना आणि काही प्रमाणात त्यांच्या आईलाही काही पारलौकिक अस्तित्वाची जाणीव व्हायला लागते. आई घाबरते. घरातल्या अमानवी घाडामोडींचे गुपित उलगडायचा प्रयत्न करायला लागते. वैगैरे वैगैरे. अदर्स (२०००) चित्रपटाची ही गोष्ट ज्यांनी हा पाहिला असेल त्यांना त्याचा भयपट म्हणून परिणाम किती जबरदस्त आहे, हे मी सांगण्याची गरज नाही. पण मला सांगायचं आहे ते हे की चित्रपटात आपल्याला दिसते आहे ती मानवयोनी आहे. जेव्हा आपल्याला ते तसं नसल्याचं समजतं, तेव्हा आपल्याला धक्का बसतो, कारण मुळात आपल्याला इतक्या मुळापासून कोणी चकवा घालेल, अशी आपली अपेक्षाच नसते. या उदाहरणावरून असंही म्हणायला हरकत नाही, की अशा चित्रपटात बेभरवशाचा निवेदक हा दुसरा तिसरा कुणी नसून दिग्दर्शकच असतो. अदर्स हे एका टोकाचं उदाहरण म्हणावं लागेल; पण मांडणीचा हा प्रकार अनेक हॉलीवूडपटांतून यशस्वीपणे वापरण्यात आला आहे. हा वापरणं तसं कठीण, कारण जेव्हा प्रेक्षकांना आपली दिशाभूल कुठं आणि कशी झाली, हे सांगितलं जातं.तेव्हा फसवलं गेल्याची भावना त्यांच्या मनात शिरणं धोक्याचं असतं. जेव्हा प्रेक्षक न दुखवता सहजपणे अरेच्या ! `आपल्या कसं हे लक्षात आलं नव्हतं` असं म्हणतो, तेव्हा हे गिमिक यशस्वी झालं, असं म्हणता येतं. फॉलन (१९९८) या तपासकथा अन् सुपरनॅचरल यांना एकत्र आणणा-या चित्रपटाबद्दल माझं मत कायमचं वाईट झालं ते याच गिमिकच्या चुकीच्या वापराने. काही वर्षांपूर्वी आपल्याकडे प्रदर्शित झालेल्या स्टीफन किंगच्या लघुकादंबरीवर आधारित सिक्रेट विंडो चित्रपटात मात्र हे तंत्र चांगल्यापैकी वापरल्याचं दिसतं.
स्टीफन किंग हा भयकथा/कादंब-यांचा लेखक असला तरी दोन गोष्टी स्पष्ट आहेत. एक म्हणजे तो रहस्यकथा लेखक नाही आणि दुसरी म्हणजे त्याचं लिखाण दिवसागणिक प्रगल्भ आणि समाजाचा अन् माणसामाणसांतल्या परस्पर संबंधांचा तपशिलात अभ्यास करणारं होत गेलं आहे. कॅरी ही त्याची पहिली कादंबरी किंवा नाईट शिफ्टसारखे सुरुवातीचे कथासंग्रह पाहिले आणि आत्ताचे हार्टस इन अँटलांटिस किंवा ग्रिन माईल सारख्या कादंब-या पाहिल्या, तर त्याच्या शैलीपासून आशयापर्यंत प्रत्येक गोष्टीत पडत गेलेला फरक जाणवण्यासारखा आहे. गंमत म्हणजे त्याच्या लिखाणातल्या उंच सखलपणामुळे की काय कोण जाणे त्याच्या लिखाणावर आधारित चित्रपटांच्या गुणवत्तेतही जमीन आसमानाचा फरक आहे. मॅक्सिमम ओव्हरड्राईव्ह (दिग्दर्शक स्वतः स्टीफन किंग) किंवा चिल्ड्रन आँफ कॉर्न यासारख्या टुकार चित्रपटापासून ते स्टॅण्ड बाय मी किंवा शॉशन्क रिडेम्प्शनसारख्या उत्कृष्ट् चित्रपटांपर्यंत सर्व दर्जाचे चित्रपट त्याच्या लिखाणावर आधारित आहेत. दिग्दर्शक डेव्हिड केप(koepp) यांचा सिक्रेट विंडो, किंगच्या १९९०मध्ये प्रकाशित फोर पास्ट मिडनाईट या लघुकादंबरी संग्रहातल्या सिक्रेट विंडो-सिक्रेट गार्डन या कादंबरीवर आधारित आहे.

वास्तव आणि कल्पना यांच्यामधला धूसर प्रदेश हा या लेखकाच्या खास आव़डीचा अन् त्यामुळेच लेखक, त्यांची मानसिकता, त्यांचं जग आणि त्यांची कल्पनाशक्ती या सगळ्याशी त्याचा चाललेला खेळ अनेक कादंब-यांत दिसून येतो. याच सूत्रावर आधारलेल्या त्याच्या तीन कादंब-यांचा वाचकावर होणारा जबरदस्त परिणाम हा मिझरी या कादंबरीत दिसून येतो. अपघाताने आपल्या एका नंबर वन फॅनच्या तावडीत सापडलेल्या लेखकाचे हालहाल या कादंबरीत चित्रित केले आहेत, तर डार्क हाफ या कादंबरीत कल्पित गोष्टीचा स्वतः लेखकावर काय परिणाम होऊ शकतो, याचं (अर्थात काल्पनिक) चित्रण आहे. या दोन्ही कादंब-यांतला परस्परविरोधी मजकूर एकत्र आणण्याचा सिक्रेट विंडोचा प्रयत्न आहे. या कादंबरीला प्रभावित कऱणारी तिसरी महत्त्वाची कादंबरी म्हणजे द शायनिंग. लेखनावर चित्त एकाग्र व्हावं म्हणून बायको मुलासह एकाकी हॉटेलवर जाऊन राहणा-या लेखकाचं हळूहळू भ्रमिष्ट होत जाणं, हे किंगने कागदावर तर प्रभावीपणे उतरवलं आहेच, वर स्टॅनली क्युबरिकच्या त्याच नावाच्या चित्रपटात जॅक निकोलसनने हे वेड काहीसं अतिरंजित, पण चिरकाल लक्षात राहील असं पड़द्यावरदेखील आणलं आहे.
सिक्रेट विंडोचा नायक मॉर्ट रेनी (जॉनी डेप) देखील लेखकच आहे. बायकोला तिच्या मित्राबरोबर रंगे हाथ पकडून आता मॉर्ट एकटाच आपल्या आडबाजूच्या बंगलीवर राहतो आहे. अचानक त्याच्या दारावर एक माणूस येऊन उभा ठाकतो आणि आपली एक गोष्ट चोरल्याचा आरोप मॉर्टवर करतो. त्याच्या हातातल्या गोष्टीचं नावही मॉर्टने ऐकलेलं नसतं. मात्र हा आगंतुक जॉन शुटर असल्या फालतू सबबी ऐकून घेणारा नसतो.मॉर्टच्या हातून घडलेल्या गुन्ह्याबद्दल त्याची खात्री असते आणि त्या गुन्ह्याचं त्याला प्रायश्चित भोगायला लावण्याची धमकही.

सिक्रेट विंडो चित्रपटावर एक आरोप आहे, तो त्यातलं रहस्य अनपेक्षित नसल्याचा; पण हा आरोप मला फारसा पटलेला नाही. हे रहस्य हुशार प्रेक्षकांच्या लक्षात येऊ शकतं, यात वादच नाही; पण माझ्या मते ते इथे लपवण्याचा प्रयत्न झालेलाच नाही. इथला फोकस आहे तो दोन गोष्टींवर मॉर्टच्या मानसिक संतुलनामध्ये होत जाणा-या बदलावर आणि प्रेक्षकांच्या बदलत जाणा-या दृष्टिकोनावर. अदर्समधल्यासारखा इथला धक्का प्रेक्षकांना हलवून सोडवणारा नाही; पण तरीही त्यांची नजर पूर्णपणे बदलून टाकणारा आहे.
सिक्रेट विंडो पाहिल्यावर मी मूळ कादंबरी पुन्हा एकदा वाचली. तिचा शेवट हा चित्रपटाहून वेगळा आहे. जॉन शूटरच्या वागण्यामागचं स्पष्टीकरणही तिथं अधिक खुलासेवार येतं. मात्र तिथंही भर आहे तो धक्क्यापेक्षा मॉर्टच्या होणा-या मानसिक -हासावर. दिग्दर्शक डेव्हिड केप यांच्यावरचा डेव्हिड फिंचर (फाईट क्लब, पॅनिक रुम) यांचा दिग्दर्शकीय प्रभाव हा जाणवण्यासारखा आहे. श्रेयनामावलीनंतरचा लांबलचक चालणारा पहिला शॉट (जो कॅबिनच्या लाँगशॉटवर सुरू होऊन झोपलेल्या मॉर्टच्या प्रतिबिंबावर थेट आरशात घुसून स्थिरावतो.) तर खास फिंचर. अर्थात केप यांनी पॅनिक रुमचं लेखन केल्यामुळे हा प्रभाव समजण्यासारखा आहे. कदाचित शेवट ठरवतानाही फिंचरच्या चित्रपटातला नकारात्मक शेवटाचा (फाईट क्लब, सेव्हन) परिणाम केप यांच्यावर झाला असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. पण इथं हा शेवट योग्य वाटतो. हेदेखील खरंच.
हा चित्रपट पाहिल्यापासून मला एक भीती सतत वाटते आहे. कोणीतरी ऐरागैरा बॉलीवूड दिग्दर्शक प्रभावित होईल आणि सिक्रेट विंडोची बलस्थानं वगळून त्याचा तद्दन मसाला चित्रपट करून टाकेल. अगदी टाईपकास्ट खलनायकापर्यंत काही दिवसांपूर्वी अदर्सची हिंदी नक्कल निघतेय, असं ऐकलं होतं. तेव्हाही मला अशीच भीती वाटली होती. या प्रकारच्या रुपांतरात नेहमीच गोम असते. ते नीट जमलं नाही तर चित्रपटही फुकट जातो.अन् तंत्रही. मग इतरांचाही तंत्रावरचा विश्वास उडतो आणि सर्व जण नेहमीच्याच यशस्वी मार्गाकडे वळतात.(ज्यात अपय़शाचा धोका नव्या मार्गाहून अधिक असतो.)
यासाठी सर्वांनीच युवाने दाखविलेला मार्ग अवलंबायला हरकत नाही. मूळ कथेला हात न लावता केवळ तंत्राला वापरायचं.नव्या स्वरुपात. याने फायदा निश्चित होईल. तंत्राला साजेशी म्हणून वेगळ्या प्रकारची कथा वापरण्यात येऊ शकेल. तेच ते पाहणा-या प्रेक्षकांना विरंगुळा मिळेल आणि या तंत्रशुद्ध उपद्व्यापात काही विचारमंथनही घडू शकेल. अखेर तेच सर्वात महत्त्वाचं नाही का ?
-गणेश मतकरी
(साप्ताहिक सकाळ, जुलै २००४ मधील लेखांतून.)