असिमोव्हचे यंत्रमानव आणि आय रोबाट

मार्केटिंगच्या नवनव्या युक्त्या काढण्यात अमेरिकेचा कुणी हात धरेल तर शपथ. गोष्ट चांगली-वाईट कशीही असो, ती खपवण्यासाठी त्यांच्याकडे नेहमीच फुलप्रूफ स्ट्रॅटेजी तयार असते. हॉलीवूडच्या चित्रपटांनीही आपल्या चित्रपट खपवण्याच्या धंद्यात एका नव्या युक्तीचा वापर चांगल्यापैकी केलेला दिसतो. तो म्हणजे आधीच प्रसिद्ध असलेल्या एखाद्या गोष्टीचा मुळात नसलेला संबंध आपल्या चित्रपटाशी आणून लावणे. (ही युक्ती नवीन असली तरी फारशी स्वतंत्र नाही. कारण मूळ चित्रपटांच्या लोकप्रियतेचा फायदा उठविणारी सीक्वल्सही गेली कित्येक वर्षे हेच करीत आली आहेत.) पण मी नक्की कशाविषयी बोलतो हे स्पष्ट करायचं, तर काहीतरी उदाहरणादाखल घ्यायची गरज आहे.
आता हे पाहा, काही वर्षांपूर्वी गाजलेला डिस्नेचा साहसपट पायरेट्स आँफ द कॅरिबिएनः द कर्स आँफ द ब्लॅक पर्ल नको इतकं लांब असलं तरी ते चित्रपटाला ते नाव योग्य होतं, यात शंका नाही. मग या नावात गैर ते काय, असा प्रश्न आपल्याला पडेल. सांकेतिक अर्थाने गैर काहीच नाही. पण थोडी लबाडी मात्र जरुर आहे. डिस्नेच्या अम्युजमेंट पार्कमध्ये कित्येक वर्षे चाच्यांच्या आय़ुष्यातले क्षण चित्रित करणारी पायरेट्स आँफ द कॅरिबिएन याच नावाची एक राईड आहे. ही राईड अतिशय लोकप्रिय आहे; पण तिचा या चित्रपटाशी तसा काही संबंध नाही. डिस्नेने फक्त विषयाचं साम्य लक्षात घेऊन चित्रपटाच्या नावात हे प्रसिद्ध नाव ओवून टाकलेलं आहे. या ओळखीच्या नावाचा फायदा प्रेक्षक प्रतिसादात त्यांना मिळाला असेल, यात शंका नाही.
थोडीफार याच प्रकारची लबाडी करणारा, दर्जा पायरेट्सप्रमाणेच उत्तम असणारा चित्रपट म्हणजे आपल्याकडे पोहोचलेला आय रोबाट (आपल्याकडे robot या शब्दाचा रोबो हा उच्चार पूर्वापार चालत आलेला आहे, हे तर खरंच. पण चित्रपट हॉलीवूडचा असल्याने रोबाट हा अमेरिकन उच्चारच आपण निदान या लेखापुरता वापरू.) आता आपल्याला हे व्याकरणदृष्ट्या नाव चालतं. पण आय प्राउड टू बी अँन इंडियनला मात्र आपण नाकं मुरडतो. हा दुटप्पीपणा नव्हे काय? असो. विज्ञानकथांच्या चाहत्यांना खात्रीने माहिती असेल की हे नाव आयझॅक असिमोव्ह या प्रसिद्ध विज्ञानकथा लेखकाच्या यंत्रमानवांना केंद्रस्थानी ठेवणा-या नऊ विज्ञानकथांच्या संग्रहाचं आहे. या कथा काही प्रमाणात एक दुस-याशी जोडलेल्या आहेत आणि त्या जोडणारी एक महत्त्वाची व्यक्तिरेखा आहे डॉ. सुझन कॅल्विन या रोबोसायकॉलॉजिस्टची. आता या कथासंग्रहाचा या चित्रपटाशी नक्की काय संबंध; तर काहीच नाही. आय रोबाट हे या कथासंग्रहाचं रुपांतर नक्कीच नाही. त्यात सुझन कॅल्विनची भूमिका असली तरीही. प्रामुख्याने या चित्रपटाला संग्रहाच्या लोकप्रियतेचा फायदा मिळावा, हाच या नामकरणाचा हेतू आहे, पण दुसरी बाजू पाहायची तर असिमोव्हच्या विज्ञान साहित्यात पाहायला मिळणा-या सूत्रांचा, खास करून यंत्रमानवांना मानव जातीच्या अधिपत्याखाली ठेवणा-या तीन नियमांचा (खरं तर चार नियमांचा) ऊहापोह यात निश्चितच पाहायला मिळतो. मी तर असं ऐकलं आहे, की मुळात ही पटकथा लिहिली ती हार्डवायर्ड या नावाने जेफ विन्टर यांनी. पुढे दिग्दर्शक अँलेक्स प्रोयास यांनी दिग्दर्शन करायचं हे ठरल्यावर आणि असिमोव्हच्या कथासूत्रांना या गाजलेल्या नावासकट वापरण्याचा हक्क मिळाल्यावर पटकथेवर पुन्हा काम करण्याची गरज पडली. असिमोव्हच्या कल्पनांचा गोषवारा या संहितेत भरण्याचं हे महत्वाचं काम केलं अकिबा गोल्ड्समन यांनी आणि मग कुठे ही पटकथा पूर्ण झाली. हे जोडकाम चित्रपटात कुठेही जाणवत नाही आणि खटकतही नाही.

आय रोबाट या चित्रपटाचा बाज आहे तो रहस्यपटाचा. २०३५ सालात घडणा-या या कथानकाचा नायक आहे, सर्व प्रकारच्या यंत्रांचा तिटकारा असणारा पोलीस अधिकारी डेल स्पूनर (विल स्मिथ). यूएस रोबोटिक्ससारख्या यंत्रमानव बनवणा-या कंपन्यांच्या कृपेने घराघरात यंत्रमानव पसरले आहेत, आणि यूएसआर एका नव्या उच्चांकाकडे वाटचाल करते आहे. दर पाच माणसांगणिक एक यंत्रमानव हे त्यांचं स्वप्न आहे. अशातच यूएसआरमधले एक उच्चपदस्थ शास्त्रज्ञ डॉ. लेनिंग्ज आत्महत्या करतात. त्यांनी मरतानाच एका संदेशाद्वारे स्पूनरला पाचारण केलेलं असतं. या प्रकरणात काही काळंबेरं असल्याचं स्पूनरला जाणवतं. त्याला संशय येतो तो यंत्रमानवाचा. पण डॉ. सुझन (ब्रिजेट मोयनाहन) त्याची खात्री पटवून देते, की यंत्रमानव माणसांना इजा पोहचवू शकत नाहीत. कारण ते रोबोटिक्सच्या तीन नियमांनी बांधलेले आहेत. पहिल्या नियमानुसार ते माणसाला इजा करू शकत नाहीत किंवा स्वतः तटस्थ राहून माणसाला इजा होताना पाहूही शकत नाहीत. दुस-या नियमानुसार ते माणसाची प्रत्येक आज्ञा पाळतात. (जिथे ती पहिल्या नियमाच्या विरोधात नसेल) तर तिस-या नियमानुसार ते स्वतःच्या सुरक्षेची काळजी घेतात. (जेव्हा पहिले दोन्ही नियम पाळून ती घेता येत असेल.)
स्पूनरचा मात्र या नियमांवर विश्वास नाही. नियम हे मांडण्यासाठी केलेले असतात, या विचाराचा तो आहे. अशातच त्याच्या संशयाला दुजोरा देणारं काही घडतं आणि तो या प्रकरणात अधिकच गुरफटत जातो.
मी मघा सांगितल्याप्रमाणे नावातली फसवणूक सोडली तर या चित्रपटात नाव ठेवण्यासारखं काही नाही. चित्रपटाची पटकथा चांगली अशासाठी आहे की, ती वैज्ञानिक तत्त्वाबरोबर आणि चित्रपट पुढे नेणा-या रहस्याबरोबर माणुसकीला धरून असलेले इतर प्रश्न विचारते. एखादं यंत्र जर माणसाच्या सर्व भावना बाळगून असेल, तर त्याच्यात आणि माणसात फरक काय राहिला? जिवंत असणं म्हणजे नक्की काय? स्वातंत्र्याचा अर्थ काय? माणूस एखाद्याला गुलामीत किती काळ ठेवू शकतो? गुलामाची अखेर नेहमी बंडानेच होते का? असे विचारांना चालना देणारे प्रश्न हा चित्रपट आपल्यासमोर मांडतो. या वैचारिक बाजूबरोबरच पटकथेची बांधणीही महत्त्वाची आहे. यातला प्रत्येक टप्पा आपल्याला पुढल्या टप्प्याविषयी काहीच कल्पना देत नाही. त्यामुळे आपण सतत गुंतून राहतो. असिमोव्हच्या काही चाहत्यांनी या चित्रपटाला हरकत घेतली. त्यांचं म्हणणं हे, की असिमोव्हच्या कथातल्या यंत्रमानवांच्या चित्रणाहून इथलं चित्रण खूप हिंसक आहे. खास करून उत्तरार्धात. पण एक लक्षात घ्यायला हवं, की असिमोव्हच्या रोबोटिक्सचा आणखी एक नियम आहे. शून्यावा नियम. जो त्याने आपल्या रोबाट आणि फाऊंडेशन या दोन मालिकांना एकत्र आणणा-या रोबाट्स अँड एम्पायर या कादंबरीत मांडला आहे. ही खरं तर पहिल्याच नियमाची कॉरोलरी आहे. त्यानुसार यंत्रमानव संपूर्ण मानवजातीला इजा पोचवू शकत नाहीत. चित्रपटात या शून्याच्या नियमाचा उल्लेख नसला तरी त्या नियमानुसार या हिंसक प्रसंगांचं स्पष्टीकरण देता येऊ शकतं.
हॉलीवूड विज्ञानपटांमध्ये एक नित्याची गोष्ट होती ती ही, की छोट्या कथाकल्पनेचा विस्तार करीत राहायचं आणि ताणून चित्रपट बनवायचा. मायनॉरिटी रिपोर्ट किंवा टोटल रिकॉल( मूळ कथाः वी कॅन रिमेम्बर इट फॉर यू होलसेल) सारखे काही चित्रपट या दीर्घरुपात यशस्वी झाले नि ए. आय. (मूळ कथा सुपरटॉईज लेट्स आँल समर लाँग) सारखे काही फसले. मात्र या सर्व चित्रपटात त्यांचा मूळ जीव कुठे संपतो आणि टाकलेली भर कुठे सुरू होते, हे नेहमीच जाणवत आलं. आय़ रोबाटने पाडलेला पायंडा त्यामानाने ताजा आहे. अमूक एक कथाविश्व न उचलता केवळ काही विचार आणि त्याच्या अनुषंगाने जाणारी, पण म्हटलं तर स्वतंत्र पटकथा यांचं मिश्रण करण्याचा हा चांगला प्रयत्न आहे. जो वैचारिक आणि मनोरंजक या दोन्ही पातळ्यांवर समाधान देतो. विज्ञानपट या चित्रपट प्रकाराने आखून घेतलेल्या मर्यादेत तो अडकून न राहणं, हेच त्याचं यश आहे.

-गणेश मतकरी.