द प्रेस्टीज - आर यू वॉचिंग क्‍लोजली?

चित्रपट चांगल्या दिग्दर्शकाने बनवला असला, तर तो अंतिमतः सर्वच बाबतींत यशस्वी झाला नाही, तरी त्यात अनेक गोष्टी पाहण्यासारख्या असतात. त्यातलं दिग्दर्शकाचं कौशल्य हे कौतुक करण्यासारखं असतं. किंबहुना अनेकदा या चित्रपटांचं अपयश हे एखाद्या सामान्य कुवतीच्या दिग्दर्शकाच्या यशापेक्षाही अधिक नेत्रदीपक असतं. क्रिस्ट्रोफर नोलानचा "द प्रेस्टीज' हे अशा भव्य अपयशाचं उदाहरण म्हणावं लागेल.
"द प्रेस्टीज'मध्ये आपलं लक्ष खिळवून ठेवणाऱ्या खूप जागा आहेत. एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरवातीला घडणाऱ्या कथानकात जान आणण्यासाठी बारकाईने उभारलेले कालाचे तपशील आहेत, नोलानच्या गाजलेल्या "मेमेन्टो' प्रमाणे एका रेषेत न उलगडणारी पटकथा आहे, उत्कृष्ट चित्रीकरण आहे, तोडीचा अभिनय आहे, दिग्दर्शकीय दृष्टिकोनही आहे. पण तरीही चित्रपट आपल्या शेवटात कमी पडतो. आणि या कमी पडण्याची मुळं त्यांच्या एकूण आकारातच जागोजाग पसरलेली आहेत.
प्रेस्टीजचं कथानक हे दोन जादूगारांशी संबंधित आहे. रुपर्ट (ह्यू जॅकमन) आणि आल्फ्रेड (क्रिश्‍चन बेल) या दोघांच्या एकमेकांवर कुरघोडी करण्याच्या प्रयत्नांवर हा पूर्ण चित्रपट आधारित आहे. मात्र त्याची रचना ही खास आहे. चित्रपटाच्या म्हणण्यानुसार कोणत्याही जादूचे तीन भाग असतात. द प्लेज, द टर्न आणि द प्रेस्टीज. प्लेज म्हणजे तयारी, सेट अप, जिथे जादूगार प्रेक्षकांना विश्‍वासात घेऊन आपण काय करणार आहोत हे सांगतो, त्यांच्या मनाची तयारी आणि थोडी वातावरणानिर्मिती करतो. टर्न ही प्रत्यक्ष जादू. म्हणजे एखाद्या वस्तूला अदृश्‍य करायचं, तर ते करण्याची क्रिया म्हणजे टर्न. मात्र ही प्रक्रिया "टर्न'मध्ये पुरी होत नाही. प्रेक्षक जादूगाराला तेव्हाच मानतो, जेव्हा तो ही अदृश्‍य वस्तू पुन्हा दृश्‍य करेल, प्रेक्षकांसमोर सादर करेल. हा तिसरा महत्त्वाचा भाग म्हणजे प्रेस्टीज, जो जादूगाराची जादू पूर्णत्वाला नेईल.
प्रेस्टीज चित्रपटात दिग्दर्शकाने जादूची ही तीन भागांतली रचनाच आपल्या पटकथेच्या ढाच्यासाठी वापरली आहे. पटकथेच्या पहिल्या भागात रुपर्ट, त्याची बायको आणि आल्फ्रेड हे एका जादूगाराचे मदतनीस म्हणून काम पाहत, आपणही मोठे होण्याची स्वप्नं पाहताहेत. एकदा आल्फ्रेडच्या चुकीमुळे रुपर्टच्या बायकोला आपला प्राण गमवावा लागतो आणि रुपर्ट पिसाळतो. दुसऱ्या भागात रुपर्ट कोलोराडो स्प्रिंग्जमध्ये निकोला टेस्ला या वैज्ञानिकाच्या शोधात येऊन पोचला आहे. टेस्लाने आल्फ्रेडला त्याच्या एका प्रयोगासाठी एक चमत्कारी यंत्र बनवून दिल्याचा रुपर्टला सुगावा लागलेला आहे, आणि रुपर्ट टेस्लाचं मन वळवून त्याहूनही चांगलं यंत्र बनवून घेण्याच्या प्रयत्नांत आहे. आणि तिसऱ्या भागात रुपर्ट आपल्या जादूच्या प्रयोगादरम्यान मरण पावलेला आहे, आणि याचा आळ आल्फ्रेडवर आहे. आल्फ्रेडला यात मृत्युदंड मिळण्याची शक्‍यता फारच मोठी आहे.
आता ही मुळातली तीन भागांतली रचनादेखील दिग्दर्शकाने जशीच्या तशी वापरलेली नाही, तर तिचे अनेक तुकडे करून त्यांना पुढेमागे पसरून विषयाची गुंतागुंत चिकार वाढवली आहे. ही गुंतागुंत वाढवण्याचा उघड हेतू म्हणजे, यातलं रहस्य या गुंत्याआड लपवणं. दुर्दैवानं ते लपत तर नाहीच, वर चित्रपटाच्या "आर यू वॉचिंग क्‍लोजली' या टॅग लाइनला अनुसरून क्‍लोजली पाहणाऱ्यांना ते हळूहळू स्पष्ट दिसायला लागतं. तरीही मी म्हणेन की चित्रपट फसतो तो यामुळे नाही, निदान केवळ यामुळे नाही.
प्रेस्टीजमध्ये दोन प्रमुख व्यक्तिरेखा आहेत आणि त्यांची स्वतंत्र रहस्य आहेत. आल्फ्रेडचं रहस्य हे त्या मानानं साधं असलं, तरी चित्रपटाच्या तर्कशास्त्रानुसार अतिशय योग्य म्हणता येईलसं आहे. ते ओळखण्यासाठी दिग्दर्शकानं अनेक खुबीच्या जागा शोधल्या आहेत, ज्या एक तर अप्रत्यक्षपणे रहस्याकडे बोट दाखवतात. किंवा त्यांचं तर्कट हे रहस्याच्या उलगड्याशी समांतर जाणारं आहे. पिंजऱ्यासकट पक्षी गायब करण्याची जादू ही यातली अशीच एक जागा, जिचा संदर्भ सरळ पाहता स्पष्ट होत नाही; पण पुढे तिचा अनेक पदरी अर्थ आपल्याला जाणवायला लागतो.

याउलट रुपर्टचं रहस्य हे उगाचंच गोंधळ वाढवत नेणारं, आणि अंतिम क्षणी तकलादू ठरणारं आहे. या रहस्यातली सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे, यातल्या जादूचं विज्ञान काल्पनिकतेकडे किंवा सायन्स फिक्‍शनकडे झुकणं. प्रेस्टीजचा इतर सर्व भाग, हा अमुक काळात घडणारी एक थरारक गोष्ट म्हणून योग्य वाटणारा आहे. मात्र रुपर्टचं टेस्ला प्रकरण हे या कथेच्या मूळ प्रवृत्तीलाच अपायकारक ठरतं. शिवाय या प्रकरणाला समाधानकारक तिसरा अंकच नाही. "लक्षपूर्वक पाहणाऱ्याला' टेस्लाचं यंत्र काय करतं, आणि त्याचे परिणाम काय होणार, याचा पत्ता सहजपणे लागतो. खरंतर एका अर्थानं पाहायचं तर हा भाग विचार करायला लावणारा आहे. विज्ञानानं जादूची जागा घेणं, आणि खोट्या जादूची सवय झालेल्या जादूगारांनी आणि प्रेक्षकांनीही खरी जादू समोर येताच हतबल होणं, या दोन्ही कल्पना उत्कंठावर्धक आणि कथा पुढे नेण्याची शक्‍यता असणाऱ्या आहेत. मात्र त्यांचा म्हणावा तितका वापर "प्रेस्टीज' करत नाही.
त्यामुळे अखेर "प्रेस्टीज'चं स्वरूप दोन भिन्न प्रकृतीच्या रहस्यांचं सोयीनुसार केलेलं मिश्रण, असं होतं आणि चित्रपट फसतो.
तरीही "प्रेस्टीज' पाहताना आपण कंटाळत नाही. क्रिस्ट्रोफर नोलान त्याच्या पोतडीतल्या अनेक करामतींनी आपल्याला पाहतं ठेवतो. कथानकाच्या गुंतागुंतीत एक प्रकारचा उथळपणा असला तरी प्रमाणबद्धता आहे. उदाहरणार्थ तीनही भागांना जोडणारं डायरीवाचन. रुपर्टनं टेस्लाकडे जाताना वाचलेली आल्फ्रेडची डायरी, आणि आल्फ्रेडनं तुरुंगात वाचलेली रुपर्टनं टेस्लाबरोबर घालवलेल्या काळाची डायरी, यांचा पटकथेतला वापर वाखाणण्याजोगा आहे. हे वाचन केवळ प्रसंगांना एकमेकांशी जोडत नाही, तर आपल्याला घडलेल्या घटनांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन देतं.
त्याचप्रमाणे यातल्या घटनांचा वेग आणि जागोजागी येणारी अनपेक्षित वळणं जरी आपल्याला यातल्या व्यक्तिरेखांच्या भावनिक बाजूशी समरस होऊ देत नसली (ही चित्रपटातली एक मोठी त्रुटी आहे) तरी या पटकथेच्या पसाऱ्याचा प्रेक्षकांना सहज समजलेशा रीतीनं ठेवलेला माग, हीदेखील गोष्ट पाहण्यासारखी आहे.
चित्रपटात आणखी एक लक्षात घेण्याजोगा मुद्दा आहे, जो नोलान पूर्णतः विचारात घेत नाही, केवळ एका ठिकाणी उल्लेख करून सोडतो, तो म्हणजे यातल्या नायकांच्या झपाटलेपणाचं स्वरूप. यांच्या वैराची सुरवात होते. ती रुपर्टच्या पत्नीच्या मृत्यूमुळे आणि या गोष्टीसाठी आल्फ्रेडचा बदला घेणं, हेच त्याच्या डोक्‍यात असतं. मात्र पुढे हा बदला निमित्तमात्र उरतो आणि दोघे केवळ एकमेकांचे पाय ओढणं, याला जीवनाची इतिकर्तव्यता मानायला लागतात. रुपर्ट जेव्हा आपल्या सहायिकेला (स्कार्लेट जोहान्सन) आल्फ्रेडचं रहस्य शोधण्यासाठी हेर म्हणून पाठवायचं ठरवतो, त्या प्रसंगात हे उघड होतं. रुपर्टचा हेतू आता केवळ बदल्यापुरता उरलेला नाही. हा प्रसंग महत्त्वाचा आहे. तो या कथासूत्राच्या कथेच्या चौकटीबाहेरही खरा असल्याने माणसं चुकीचा रस्ता निवडताना अमुक एक कारण पुढे करतात, ते अनेकदा केवळ त्यांच्या मनाचं समाधान करण्यापुरंत खरं असतं. पुढे कारण विस्मृतीत जातं, पण रस्ता सुटत नाही.
"प्रेस्टीज' हा नोलानचा सर्वोत्तम चित्रपट निश्‍चित नाही, तो मान आज तरी काहीशा प्रायोगिक, पण अतिशय लोकप्रिय ठरलेला मेमेन्टोकडे जातो. किंबहुना गुणवत्तेनुसार याचा नंबर बराच खाली लागेल. तरीही "प्रेस्टीज' पाहण्यासारखा ठरतो. याचं कारणही नोलानच. मी मघा म्हटल्याप्रमाणे या अंतिमतः फसलेल्या चित्रपटातही अनेक गोष्टी घेण्यासारख्या आहेत. अर्थात आपण लक्ष देऊन पाहिलं तरंच. "सो, आर यू वॉचिंग क्‍लोजली?'

-गणेश मतकरी