नाईट अ‍ॅण्ड डे` - फॉर्म्युल्याप्रमाणेच

एकाच महिन्यात आपल्याकडे `डे अ‍ॅण्ड नाईट` आणि `नाईट अ‍ॅण्ड डे` अशा दोन फिल्म्स पाहायला मिळाव्यात याची थोडी गंमत वाटते. अर्थातच नावाखेरीज दोघांमध्ये काही साम्य नाही अन् खरं तर नावातही नाही. कारण एकातली नाईट Night तर दुस-यातला नाईट हा Knight. पहिली टॉय स्टोरी भाग ३च्या आधी दाखविण्यात येणारी शॉर्ट फिल्म, तर दुसरा `समर ब्लॉकबस्टर` छापाचा खर्चिक चित्रपट.टॉम क्रूझ अन कॅमरून डियाज सारख्या मातब्बर मंडळींना घेऊन केलेला. शॉर्ट खूपच प्रायोगिक, अन् नव्या पद्धतीने आशय मांडणारी, तर चित्रपट बराच टिपिकल, फॉर्म्युलाला जवळ करणारा. तरीही नावातल्या माफक साम्याची गंमत वाटतेच. असो. आता `नाईट अ‍ॅण्ड डे` कुठल्या प्रकारात मोडतो याचं उत्तर शोधलं, तर `रोमॅन्टिक अ‍ॅक्शन कॉमेडी` असं लांबलचक उत्तर सापडेल. सांगण्यासारखी गोष्ट ही, की या चित्रपटाचे बरेचसे गुणदोष, हे या लांबलचक उत्तराशीच जोडलेले आहेत. रोमॅन्टिक कॉमेडी, अ‍ॅक्शन फिल्म या दोन फॉर्म्युला बेस्ड चित्रप्रकारांचं हे मिश्रण आहे. या दोन्ही प्रकारांची स्वतःची अशी वैशिष्ट्ये आहेत. त्यांची रचना कशी असावी, त्यात कोणकोणत्या घटकांना महत्त्वाचं स्थान असावं, याचे निश्चित आडाखे आहेत.
उदाहरणार्थ रोमॅण्टिक कॉमेडीमध्ये पात्रांचं प्रथम भेटणं, त्यांच्यातील बेबनाव, त्यांच्या नात्याने घेतलेले टप्पे याला महत्त्व आहे. एखादी रोमॅण्टिक कॉमेडी दुस-याहून वरचढ तेव्हा ठरते, जेव्हा ती या घटकांचा वापर करताना त्यात तोच तोच पणा येऊ देत नाही, व्यक्तिरेखा अधिक विश्वसनीय घडवते. प्रमुख पात्रांमध्ये वाढत जाणारा रोमान्स हा चित्रकर्त्यांच्या मर्जीनुसार चाललेला नसून एका नात्याचा खरोखरचा आलेख असल्याचा आभास तयार करते.
अ‍ॅक्शन फिल्ममध्ये महत्त्व असतं सेट अ‍ॅक्शन प्रसंगांना. ते अमूक इतक्या प्रमाणात असावेत अशी प्रेक्षकांची अपेक्षा असते. त्यामुळे ब-याच अ‍ॅक्शन चित्रपटांत पात्र पार्श्वभूमीला ढकलली जाण्याचा धोका असतो. तो टाळण्याकरीता मग या अँक्शन प्रसंगाच्या अधला मधला वेळ वापरावा लागतो.
मात्र एकदा का हे दोन फॉर्म्युले एकत्र आले की बिकट प्रसंग येतो. दोन्ही फॉर्म्युलातले आवश्यक घटक घेता घेताच पटकथेचा बराचसा भाग खर्ची पडतो, अन प्रेक्षकांना पात्रांशी समरस होण्यासाठी आवश्यक अशी जी भावनिक गुंतवणूक तयार होण्याची अपेक्षा असते तिला पुरेसा वेळच मिळत नाही. नाईट अ‍ॅण्ड डेचं देखील हेच होतं.
इथला नायक आहे रॉय मिलर (टॉम क्रूझ) तर नायिका जून हेवन्स (कॅमरून डियाज). इथे मला एक प्रश्न पडतो. पटकथेत पुढे उघड होतं, की नायकाचं मूळ आडनाव नाईट (Knight) आहे. मग नायिकेच्या नावात `डे` का नाही? किंवा त्यांना परस्पर विरोधी प्रवृत्ती दाखविण्यासाठी नाईट अन् डे वापरायचे आहेत असं मानलं, तर स्पेलिंग वेगळ्या नाईटचं कशाला?किंवा नाईटचा संबंध `नाईट इन शायनिंग आर्मर` या वाक्र्प्रचाराशी किंवा मिलरच्या हेर असण्याशी संबंधित असला, तर मग त्याचं नाव नाईट दाखविण्याचा अट्टाहास कशाला? जेव्हा आपल्याला असे प्रश्न पडायला लागतात, तेव्हा एकतर चित्रकर्ते स्वतःला फार हुशार समजत असतात, किंवा अनेकांच्या ब्रेनस्टोर्मिंगमधून चित्रपट तयार झाल्याने अनेक कॉन्ट्रॅडिक्टरी कल्पना त्यात घुसलेल्या असतात. या प्रसंगी आपण एकच करू शकतो, ते म्हणजे तपशिलात जाणं टाळणं.
तर जून बॉस्टनला आपल्या बहिणीच्या लग्नाकरीता निघालेली आहे. विमानतळावर तिची अचानक मिलरशी गाठ पडते. आता ही गाठ काही फार अचानक पडत नाही, मिलरचा यामागे काही हेतू असतो. जून आणि मिलर एकाच विमानातून निघतात. विमानात माणसं फारच कमी, अन् असतात ती देखील मिलरला खलास करण्यासाठी नेमलेली. जून वॉशरुममध्ये असताना मिलरवर हल्ला होतो अन् तो पायलटसकट सर्वांना मारून टाकतो. बाहेर आलेल्या जूनला ड्रग करतो अन् विमान एका शेतात उतरवतो.
मिलर, त्याच्याच सांगण्याप्रमाणे एफ.बी.आय.साठी काम करतो. मात्र काही कारणाने त्याच्या सहका-यांचा गैरसमज झालाय, अन् त्याला ताब्यात घेण्याचा हुकूम निघालाय. घरी परतलेल्या जूनच्या मागे लवकरच मिलरचे एफ.बी.आय.मधले सहकारी लागतात अन् तिला वाचवण्यासाठी पुन्हा एकदा हस्तक्षेप करणं मिलरला भाग पडतं.

मी मघा तपशिलात न जाण्याचा जो सल्ला दिला, तो इथे फार उपयोगी आहे. फिल्मचा वास्तवाशी काही संबंध नाही असं मानलं तरीही इथे तर्काला धरून गोष्टी होत नसल्याचं आपल्याला सतत जाणवत राहतं. उदाहरणार्थ विमानातले तुरळक लोक एफ.बी.आय.चे मारेकरी असल्याचं मिलरसारख्या सावध हेराला आधी का कळू नये ? एफ.बी.आय.ला मिलरला पकडण्याकरीता याहून सोपा मार्ग मिळाला नसता का? जूनच्या मागे एफ.बी.आय. लागणार हे मिलरला माहीत असताना, अन् ती जीवावरच्या संकटात येऊ नये अशी इच्छा असताना, तो तिला घरी का जाऊ देतो? असे अनेक प्रश्न आपल्याला इथे पदोपदी पडतात. सतत काहीतरी घडवत राहून प्रेक्षकांना त्यात गुंतवणं ही `नाईट अ‍ॅण्ड डे` ची स्ट्रेटेजी आहे, जी चित्रपटाच्या प्रभावाला मारक ठरणारी आहे.
रोमॅन्टिक कॉमेडीचा भर जरी नायक-नायिकेवर असला, तरी अनेकदा त्यात सहायक पात्रं महत्त्वाची भूमिका बजावतात. नायक नायिका एकत्र नसताना खासकरून या पात्रांचा उपयोग होतो. नाईट अ‍ॅण्ड डेमध्ये ती शक्यता असलेली दोन पात्रं आहेत. जूनचा अग्निशमन दलातला मित्र, आणि तिची लग्न ठरलेली बहीण. मात्र या पात्रांच्या वाट्याला जेमतेम एखाददुसरा प्रसंग येतो कारण उरलेली सर्व जागा अ‍ॅक्शन प्रसंगांनी संपवलेली आहे.
मात्र हे सगळे दोष असूनही `नाईट अ‍ॅण्ड डे` बघू नये असं मात्र मी म्हणणार नाही. क्रूझ आणि डिआज यांचं कास्टिंग ही इथली जमलेली गोष्ट आहे. सतत कुठल्या ना कुठल्या अ‍ॅक्शन प्रसंगात सापडण्याच्या आसपास जो मोकळा वेळ मिळतो, त्याचा जमेल तितका वापर करून त्यांनी व्यक्तिरेखांना न्याय देण्याचा प्रयत्न केला आहे. दिग्दर्शक जेम्स मॅन्गोल्डनेही संगणकीय अ‍ॅक्शनमधून जागा काढून या दोघांचे प्रसंग रंगवण्याचा प्रयत्न केला आहे. आता ही जागा मर्यादित असल्याने तो त्याचा सदुपयोग किती प्रमाणात करू शकेल यालाही मर्यादा आहेतच.
अ‍ॅक्शनदेखील ब-यापैकी आहे. संगणकाच्या चतुराईची सवय झाल्याने त्यात कोणतीच गोष्ट थक्क करून सोडत नाही, हे मात्रं खरं.
एकदा का आपण `रोमॅन्टिक अ‍ॅक्शन कॉमेडी` या फॉर्म्युलाला स्वीकारलं, की आपसूकच `नाईट अ‍ॅण्ड डे` ला स्वीकारणं आपल्याला भाग पडतं. कारण फॉर्म्युल्याकडून असणा-या सर्व अपेक्षा तो पु-या करतो. आता मुळात फॉर्म्युल्यालाच स्वीकारावं की नाही, हा मात्र ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे.

-गणेश मतकरी.