इट हॅपन्ड वन नाईट - क्लासिक हॉलीवूड

दिग्दर्शकाची तंत्रावर हुकूमत, आशयाचं मल्टी लेअर्ड असणं वैगैरे गोष्टींवर आपण कितीही बोलत असलो, आणि अखेर चित्रपटाच्या कलामूल्यात त्यामुळे कितीही फरक पडण्याची शक्यता असली, तरी हे देखील खरं, की सामान्य प्रेक्षकांपर्यंत चटकन पोहोचते, ती गोष्टच. चित्रपट हा कितीही प्रायोगिक अन् अवघड आशय पोहोचवणारा असला, पण मुळातच त्याची गोष्ट जर प्रेक्षकांना परकी, वा गोंधळून टाकणारी वाटली, तर तो चित्रपट एका मर्यादित प्रमाणातच यश मिळवू शकतो.
हॉलीवूडच्या स्टूडिओ इरामध्ये झालेलं काम हे असा गोंधळ टाळून प्रेक्षकांपर्यंत सहज पोहोचणारी सुबोध निवेदनशैली घडवणारं होतं, हे निश्चित. या काळात विशिष्ट स्टूडिओजनी अन् त्यांच्या हाताखाली काम करणा-या दिग्दर्शकांनी विषय वाटून घेतले, आणि शक्यतर एका परिघात काम करण्याची सवय लावून घेतली. चित्रप्रकार, किंवा जानरं हे यातूनच तयार झाले. यातून एकेका दिग्दर्शकाला मनाप्रमाणे वाटेल ते विषय हाताळता येत नसत हे खरं, पण एकाच प्रकारात काम करीत राहिल्याने त्यांची शैली विकसित होत राहिली अन् कायमचा प्रेक्षकवर्ग तयार झाला हे महत्त्वाचं.
फ्रँक काप्राचं नाव, हे या प्रकारच्या जेनेरिक पण उत्तम प्रकारच्या काम करणा-या दिग्दर्शकांत घेतलं जातं. रोमॅण्टिक किंवी स्क्रूबॉल कॉमेडीज अन् काहीशा भाबड्या, संवेदनशील मोरॅलिटी टेल्स सांगणा-या काप्राचे अनेक चित्रपट उल्लेखनीय आहेत. `मि. डिड्स गोज टू टाऊन` (१९३६), `मि.स्मिथ गोज टू वॉशिंग्टन` (१९३९),` मीट जॉन डो` (१९४१),` इट्स ए वण्डरफुल लाईफ`(१९४६) अशी अनेक उदाहरणं सांगता येतील. भारतीय व्यावसायिक सिनेमाचे संकेत, हे याच प्रकारचे असल्याने आपल्या लेखक-दिग्दर्शकांनी त्यांच्याकडून स्फूर्ती घेतली, यात आश्चर्य नाही. त्याच्या `मीट जॉन डो`ची `मै आजाद हू` आणि `हिरो हिरालाल`अशी दोन रूपं आपल्याकडे येऊन गेली, तशी त्याच्या सर्वात यशस्वी ठरलेल्या, अन् त्याला पहिलंच मोठं यश मिळवून देणा-या `इट हॅपन्ड वन नाईट`ची (१९३४) देखील राज कपूरचा `चोरी चोरी` आणि महेश भटचा `दिल है कें मानता नहीं` यातला एकतरी चित्रपट हा लेख वाचणा-या प्रत्येकाने पाहिलेला असेलच, यात शंका नाही. अनेकांनी दोन्ही पाहिले असण्याचीही शक्यता. ही दोन्ही रूपांतरं अगदी मुळाबरहूकूम, आणि मूळ चित्रपटातल्या कितीतरी प्रसंगांना जसंच्या तसं उचलणारी असल्याने, या प्रेक्षकांना खरं तर मूळ चित्रपटाची नव्याने ओळख करून द्यायची गरजच पडू नये.
`इट हॅपन्ड वन नाईट`च्या निर्मिती प्रक्रियेला जेव्हा सुरूवात झाली, तेव्हा पुढे हा चित्रपट इतकं प्रचंड प्रमाणात यश मिळवेल याची कोणालाही कल्पना आली नव्हती. उलट आपण साधारण मध्यम दर्जाचं काहीतरी करतो आहोत, हीच भावना होती. अर्थात दिग्दर्शक काप्राचा अपवाद वगळता. नाईट बस या सॅम्युएल अँडम्स यांच्या लघुकथेवर ही पटकथा आधारित होती. अखेर चित्रपटात नायक- नायिकेचं काम करणारे क्लार्क गेबल आणि क्लॉडेट कोलबर्ट या दोघांनाही मुळात या भूमिकेसाठी विचारलंच गेलं नव्हतं. रॉबर्ट मॉन्टगोमेरी आणि मिरीअम हॉपकिन्स यांनी भूमिका नाकारल्यानंतर इतर नावांचा शोध सुरू झाला आणि अनेक नावं, अनेक अडचणींनंतर ही नावं निवडण्यात आली. कोलबर्टने भूमिका करण्याची तयारी दाखविल्यावरही तिचं संहितेबद्दल फार बरं मत नव्हतं, अन् अखेर आँस्कर मिळेपर्यंत हे मत सुधारलं नाही. सर्वोत्कृष्ट चित्रपट, दिग्दर्शक, अभिनेता, अभिनेत्री आणि रुपांतरीत पटकथा ही पाच सर्वात महत्त्वाची पारितोषिकं मिळवून चित्रपटाने इतिहास घडविला. यानंतर हा चमत्कार घडविला तो १९७५च्या वन फ्लू ओव्हर द ककूज नेस्टने, आणखी तब्बल तीस वर्षांनी.
इट हॅपन्ड वन नाईटला कथानक आहे, पण ते तसं साधं, सोपं, कोणापर्यंतही सहज पोहोचणारं, सिम्प्लिस्टिक म्हणावंसं आहे. श्रीमंत बापाच्या मुलीने, आपल्याला हव्या त्या मुलाशी लग्न करायला असलेला विरोध मोडण्यासाठी घरून केलेलं पलायन, आणि तिला घरी पोहोचविण्यासाठी मदत करणा-या वार्ताहरावर बसलेलं तिचं प्रेम, एवढंच. नेहमीप्रमाणे प्रेक्षकांना खूश करणारा सुखांत वैगैरे. मनोरंजन करणं हाच इथला मुख्य हेतू आहे, प्रबोधन नव्हे, आणि चित्रपट ते पुरेपूर करतो. किंबुहना इथली पटकथा या मनोरंजनासाठी केलेला एक आराखडा असल्यासारखी आहे. ही इथल्या पात्रांना जवळ आणण्यासाठी वा दूर नेण्यासाठी विविध संधी तयार करते. केवळ निमित्त म्हणून तयार होणा-या या संधी, व्यक्तिचित्रण आणि परस्परांत तयार होणा-या नात्याचा आलेख म्हणून वापरल्या जातात आणि चित्रपट तयार होतो.
नायक नायिकेतली केमिस्ट्री ही प्रेक्षकांना या नात्याशी समरस होण्यासाठी फार महत्त्वाची असते. तिचं नसणं हे आपल्याला लगेच लक्षात येतं, आणि वरकरणी पटकथेचा वा दिग्दर्शनाचा दोष नसूनही पात्रं आपल्यापासून दूर राहतात. गेबल आणि कोलबर्ट या दोघांचाही काप्रावर फार  विश्वास नसला, तरी त्यांचं एकमेकांशी जमत असे. एरवीची त्यांची मैत्री पडद्यावरही हे नातं उभं राहायला मदत करणारी ठरली. आणि हे नातं, चित्रपटाला आकार देऊ करणारं ठरलं. आपल्याकडे या भूमिका उभ्या करणारे  राज कपूर -नर्गिस आणि आमिर खान-पूजा भट हे देखील याचप्रकारचे एकमेकांशी सवय असणारे, अभिनयशैलीची जाण असणारे अन् परस्परांवर कुरघोडी न करता समान संधीची अपेक्षा धरणारे होते. चित्रपटाचं दोन्ही खेपेस छान रूपांतर झालं त्यामागे हे एक कारण असावं.
स्वतः काप्राचा भरही व्यक्तिचित्रणावर अधिक होता. त्याचे बरेचसे सिनेमे हे प्लॉटिंगला महत्त्व न देता व्यक्तींना देणारे आहेत. कथानक घडतं, ते व्यक्तींच्या तर्कशुद्ध वागण्यातून, आपोआप घडल्यासारखं. एक मात्र खरं, की त्याचे चित्रपट गरजेपेक्षा थोडे अधिक बोलतात. नाटक अन् सिनेमा या दोघांची तुलना केली तर लक्षात येईल की, नाटकातले संवाद त्याच्या प्रकृतीला अनुसरून मोठे, तपशीलात केलेले, युक्तीवाद मांडणारे असतात. याउलट सिनेमात ते थोडक्यात अधिक गोष्टी सांगणारे, कथानक पुढे नेण्याला महत्त्व देणारे असतात. काप्राच्या चित्रपटातले संवाद मात्र नाटकाच्या शैलीच्या अधिक जवळ जातात. त्यामुळेच त्यांचं स्वरूप हे मोजके, ठळक पण छान रंगवलेले प्रसंग असं असतं. गतीला दुय्यम ठरवणारं . इट हॅपन्ड वन नाईटमधलेही खूप प्रसंग त्यामुळेच आजही लक्षात राहतात. लिफ्ट मागण्याचा प्रसंग, किंवा एका खोलीत मधे चादर टाकून पार्टिशन करण्याचा प्रसंग, किंवा वधूला लग्नाच्या दिवशी पळवणारी चित्रपटाची अखेर. ज्यांनी मूळ चित्रपट पाहिला नसेल, त्यांनी आपली आवडती आवृत्ती आठवायला हरकत नाही.
त्या काळच्या हॉलीवूडचे प्रतिनिधित्व करणा-या सर्व गोष्टी या चित्रपटात होत्या. प्रेक्षकांना गुंतवणारी गोष्ट, ग्लॅमरस प्रमुख पात्रं, भरपूर करमणूक, सुबोध निवेदनशैली आणि स्टार पॉवर. ख-या अर्थाने क्लासिक म्हणण्याजोगा हा चित्रपट आजवर आपली जादू टिकवून आहे, अन् यापुढेही राहील.
- गणेश मतकरी.