सिटीझन केन - केन, वेल्स आणि हर्स्ट
>> Sunday, July 10, 2011
बहुतेक चित्रपट हे `अमुक` एका चित्रपटाच्या व्याख्येत बसणारे आणि पर्यायाने त्या चित्रप्रकाराचे अलिखित नियम पाळणारे असतात. विशिष्ट नियमांच्या चाकोरीत फिरत असल्यानेच हे प्रकार सहसा एकमेकांमध्ये मिसळताना दिसत नाहीत. मात्र याला अपवाद आहेत. अनेकदा हे अपवाद त्यांच्या आशयाच्या विविधतेने अन् विक्षिप्त रचनाकौशल्याने अधिक वैशिष्ट्यपूर्ण ठरतात. १९४१मध्ये पंचविशीतल्या ऑर्सन वेल्सने केलेला `सिटीझन केन` हे अशा अपवादात्मक चित्रपटांमधलं एक महत्त्वाचं उदाहरण. रहस्यपट, चरित्रं, मेलोड्रामा, माहितीपट अशा अनेक चित्रप्रकारांमधला त्याचा वावर सहज आणि पुन्हा पुन्हा अभ्यासण्यासारखा आहे. सिटीझन केन आणि ऑर्सन वेल्स यांच्याविषयी बोलताना दोन प्रश्नं साहजिकच उपस्थित होतात. हा खरोखरंच जगातला सर्वश्रेष्ठ चित्रपट आहे का, हा पहिला, आणि पर्यायाने वेल्स हा जगातला सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक आहे का ? हा दुसरा.
यातल्या पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर त्यामानानं सोपं आहे. चित्रपटाच्या निर्मितीआधी आर.के.ओ.ही चित्रसंस्था फारच डबघाईला आली होती. आधी रंगभूमी आणि रेडिओवर नाव केलेल्या वेल्सला नवशीक्या कलावंतांसह हा चित्रपट उभा करण्याचं पूर्ण स्वातंत्र्य देणं, हा त्यांचा परिस्थिती बदलण्याचा अखेरचा प्रयत्न होता. हे स्वातंत्र्य वेल्सने कारणी लावलं आणि ही उत्कृष्ट निर्मिती केली. मी `सिटीझन केन`ला अगदी पहिल्या क्रमांकाचा एकमेव मानकरी ठरवणार नाही, पण सर्वोत्कृष्ट पाच चित्रपटांची निवड करायची झाली, तर त्यात हे नाव नक्की असेल.
कथानकाची मांडणी, चित्रिकरण, आशयाची खोली आणि अभिनयाचा दर्जा, यात `केन` काळाच्या इतका पुढे होता, की आज सत्तर वर्षानंतरही तो आपली पकड ढिली करायला तयार नाही.
अनेक अभिजात म्हणवणा-या कलाकृती काळाबरोबर आपला प्रभाव घालवून बसतात, अन् तात्कालिन संदर्भाशिवाय त्यांची ओळख पुरी होऊ शकत नाही. `सिटीझन केन` मात्र गुणवत्तेत कोणत्याही चित्रपटापुढे कमी पडणार नाही. आजदेखील.
दुस-या म्हणजे वेल्स सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक आहे का, या प्रश्नाचं उत्तर मात्र थोडं गोंधळात टाकणारं आहे. केवळ केनच्या बाबतीत म्हणावं, तर वेल्सने आपली कर्तबगारी सिद्ध केलेलीच आहे. पण दिग्दर्शकाचं मूल्यमापन हे एका निर्मितीवर न करता एकूण कारकिर्दीकडे पाहून करावं लागतं. आणि या दिग्दर्शकाच्याबाबत ते होणं शक्य नाही. सिटीझन केनने तोंड फोडलेल्या वादाचा ऑर्सन वेल्स बळी ठरला, तो कायमचाच. त्याने नंतर केलेल्या कामातले अनेक चित्रपट हे या वादाचे अप्रत्यक्ष बळी ठरले, अनेकांवर निर्मात्या संस्थांनी ताबा घेऊन अक्षम्य काटछाट केली, काही बंद पडले. या दुर्दैवी वागणुकीमुळे आज असलेल्या त्याच्या चित्रपटांचा आढावाही अपुरा, अन्यायकारक ठरतो. हा अन्याय अधिक जाणवतो तो `सिटीझन केन` च्या परिपूर्ण रूपाकडे पाहून.
ऑर्सन वेल्स आणि प्रसिद्ध पटकाथाकार हर्मन मॅन्कीविज यांनी केलेल्या संहितेतच चित्रपटाच्या वादाची सुरुवात आहे, आणि तिला जबाबदार आहे, तो चित्रपटातल्या चार्ल्स फॉस्टर केन या नायकावर असणारा एक्झामिनर वृत्तसमूहाचा मालक `विलिअम रॅन्डॉल्फ हर्स्ट` याचा प्रभाव. केनची व्यक्तिरेखा हर्स्टवर आधारलेली होती वा नव्हती यावर मतभेद आहेत, मात्र ती आजिबात आधारली नव्हती असं म्हणणंही योग्य नाही. व्यक्तिरेखा ही नेहमी दोन पातळ्यांवर दिसते. तिच्या सामाजिक आयुष्याचे तपशील, तिची जनमानसातील प्रतिमा ही पहिली पातळी, तर तिचा व्यक्तिगत अवकाश ही दुसरी. केन हा पहिल्या पातळीसाठी हर्स्टवर अवलंबून आहे. दुस-या पातळीवरले तपशील मात्र खरंतर स्वतः ऑर्सन वेल्सच्या स्वभावाशीच अधिक मिळते जुळते आहेत.
हर्स्टच्या सामाजिक प्रतिमेवर आधारित असणं सहज पडताळून पाहण्याजोगं. एक्झामिनरशी समांतर असं एन्क्वायर वृत्तपत्र, स्पॅनिश अमेरिकन युद्धाबद्दल केनच्या तोंडी असणारं हर्स्टचं वाक्य (यू प्रोव्हाईड द पिक्चर्स, आय विल प्रोव्हाईड द वॉर), हर्स्टच्या `रान्च` या महालासारख्या घराला समांतर असं केनचं `झनाडू`, आपल्या प्रेयसीच्या करिअरसाठी हर्स्टने केलेल्या प्रयत्नाचा संदर्भ अशी अनेक साम्यस्थळं चरित्र आणि चित्रपटात आहेत. केनमधल्या रहस्याच्या केंद्रस्थानी असणारा शब्द `रोजबड़` हा देखील हर्स्ट आणि त्याची प्रेयसी मॅरीअन डेव्हिस यांच्याशी जवळून जोडलेला आहे. चित्रपटात मात्र या रहस्याचं उत्तर प्रत्यक्ष आय़ुष्यापेक्षा वेगळं आहे.
मात्र हे वरवरचे तपशील सोडले, तर केन हा हर्स्ट नव्हे. त्याच्या केंद्रस्थानी असणारा मुद्दा देखील या तपशीलापलीकडला आहे, मानवतेशी जोडलेला आहे.
चित्रपट सुरू होतो, तोच मृत्यूशय्येवरल्या केनपासून. एकटा पडलेला केन आपल्या वस्तूसंग्रहालयासारख्या घरात प्राण सोडतो. तेव्हा त्याच्या तोंडावर `रोजबड़` हाच शब्द असतो. या संदर्भहीन शब्दाने गोंधळलेला एक वार्ताहर या शब्दाचा अर्थ जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो. त्याचा हा प्रयत्न, शोध म्हणजे हा चित्रपट.
चित्रपटाची निवेदनशैली ही केवळ त्याकाळातच नव्हे, तर आजही नवी वाटणारी आहे. लिनीअर पद्धतीने किंवा एकामागून एक घटना घडवत हा चित्रपट आकाराला येत नाही. इथे सुरुवातीलाच आपल्याला केनला आदरांजली वाहाणारा, त्याच्या आय़ुष्यातल्या घटना दाखवून देणारा एक मोठासा माहितीपट दाखविला जातो. मात्र इथली माहिती ही जुजबी, त्रोटक. वार्ताहराचा तपास सुरू झाला, की त्याने मिळविलेली माहिती, त्याने घेतलेल्या मुलाखती, या आपण माहितीपटात पाहिलेल्या गोष्टींना अधिक खोलवर जाणारा अर्थ देऊ करते. वेळप्रसंगी एकच गोष्ट अनेकांच्या दृष्टिकोनातून घडवली जाते, आणि ख-याचा निवाडा प्रेक्षकांवर सोडला जातो. केन कुठेही फसवत नाही. इथल्या प्रत्येक कोड्याला तंत्रशुद्ध उत्तर आहे, अगदी `रोजबड़`ला देखील.
निवेदन शैलीबरोबरच ग्रेग टोलँडचं छायाचित्रणदेखील केनला ब-याच उंचीवर नेऊन ठेवतं. इथलं कृ्ष्णधवल छायाचित्रण, हे आजही कोणत्याही रंगीत चित्रपटाला मान खाली घालायला लावेल. ऑर्सन वेल्सने इथे कॅमेरापुढल्या घटनांबरोबरच पार्श्वभूमीदेखील स्पष्ट दाखवून देणा-या `डीप फोकस` तंत्राचा प्रयोग केलेला आहे. रेन्वारच्या `रुल्स ऑफ द गेम` चित्रपटाचा अभ्यास इथे उपयोगी पडला असला, तरी संकल्पनेपासून, ते छायाचित्रणापर्यंत आणि अभिनयापासून संकलनापर्यंत ऑर्सन वेल्सची स्वतंत्र दृष्टी ही सतत जाणवण्यासाऱखी.
हर्स्ट केनचं प्रदर्शन रोखू शकला नाही. मात्र त्याने चित्रपटाच्या विरोधात उघडलेली मोहीम वेल्सला चांगलीच भोवली. एकूणएका समीक्षकाने कौतुक करूनही केनला तिकीट खिडकीवर यश मिळालं नाही. आर.के.ओ.ने हात राखून केलेलं मर्यादित प्रदर्शन आणि हर्स्टने चालवलेली बदनामी याचा हा एकत्रित परिणाम होता.
मात्र चित्रपटाबरोबर सिटीझन केनची गोष्ट संपली नाही. वेल्सने चित्रित केलेला केन हा तरुणपणी यशाच्या शिखरावर असतो. पुढे काळंच त्याला नमवतो आणि मरतेवेळी तर तो अगदीच एकटा पडलेला असतो. ऑर्सन वेल्सची पटकथा पुढे त्याच्याच आयुष्याचं प्रतिबिंब ठरली. तरुणपणी नाटक, रेडिओ अन् चित्रपटात प्रतिभासंपन्न ठरलेला हा सर्जनशील कलावंत नियतीच्या धक्क्यांनी नामशेष होत गेला.
या काळात `सिटीझन केन` चित्रपटाची किर्ती मात्रं वाढत गेली. लवकरच त्याच्या भोवती हर्स्टने निर्माण केलेलं जाळंही विस्तारत गेलं. आश्चर्य म्हणजे पुढल्या काळात हर्स्टच्या प्रतिमेभोवतालचं वलय या चित्रपटाने वाढत गेलं. गंमतीची गोष्ट म्हणजे जो चित्रपट नाहीसा करण्यासाठी हर्स्ट झटला, त्याचंच नाव हर्स्टला चिकटलं. स्वॅनबर्गने लिहिलेल्या हर्स्टच्या चरित्राचं नाव `सिटीझन हर्स्ट` असणं, हा त्याचाच पुरावा नाही का ?.
कला ही वास्तवाचं प्रतिबिंब असते, का वास्तव कलेचं? असा एक वाद अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. सिटीझन केनने मात्र हा प्रवास दुहेरीदेखील असू शकतो, हे पुराव्याने सिद्ध केलं.
-गणेश मतकरी.
यातल्या पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर त्यामानानं सोपं आहे. चित्रपटाच्या निर्मितीआधी आर.के.ओ.ही चित्रसंस्था फारच डबघाईला आली होती. आधी रंगभूमी आणि रेडिओवर नाव केलेल्या वेल्सला नवशीक्या कलावंतांसह हा चित्रपट उभा करण्याचं पूर्ण स्वातंत्र्य देणं, हा त्यांचा परिस्थिती बदलण्याचा अखेरचा प्रयत्न होता. हे स्वातंत्र्य वेल्सने कारणी लावलं आणि ही उत्कृष्ट निर्मिती केली. मी `सिटीझन केन`ला अगदी पहिल्या क्रमांकाचा एकमेव मानकरी ठरवणार नाही, पण सर्वोत्कृष्ट पाच चित्रपटांची निवड करायची झाली, तर त्यात हे नाव नक्की असेल.
कथानकाची मांडणी, चित्रिकरण, आशयाची खोली आणि अभिनयाचा दर्जा, यात `केन` काळाच्या इतका पुढे होता, की आज सत्तर वर्षानंतरही तो आपली पकड ढिली करायला तयार नाही.
अनेक अभिजात म्हणवणा-या कलाकृती काळाबरोबर आपला प्रभाव घालवून बसतात, अन् तात्कालिन संदर्भाशिवाय त्यांची ओळख पुरी होऊ शकत नाही. `सिटीझन केन` मात्र गुणवत्तेत कोणत्याही चित्रपटापुढे कमी पडणार नाही. आजदेखील.
दुस-या म्हणजे वेल्स सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक आहे का, या प्रश्नाचं उत्तर मात्र थोडं गोंधळात टाकणारं आहे. केवळ केनच्या बाबतीत म्हणावं, तर वेल्सने आपली कर्तबगारी सिद्ध केलेलीच आहे. पण दिग्दर्शकाचं मूल्यमापन हे एका निर्मितीवर न करता एकूण कारकिर्दीकडे पाहून करावं लागतं. आणि या दिग्दर्शकाच्याबाबत ते होणं शक्य नाही. सिटीझन केनने तोंड फोडलेल्या वादाचा ऑर्सन वेल्स बळी ठरला, तो कायमचाच. त्याने नंतर केलेल्या कामातले अनेक चित्रपट हे या वादाचे अप्रत्यक्ष बळी ठरले, अनेकांवर निर्मात्या संस्थांनी ताबा घेऊन अक्षम्य काटछाट केली, काही बंद पडले. या दुर्दैवी वागणुकीमुळे आज असलेल्या त्याच्या चित्रपटांचा आढावाही अपुरा, अन्यायकारक ठरतो. हा अन्याय अधिक जाणवतो तो `सिटीझन केन` च्या परिपूर्ण रूपाकडे पाहून.
ऑर्सन वेल्स आणि प्रसिद्ध पटकाथाकार हर्मन मॅन्कीविज यांनी केलेल्या संहितेतच चित्रपटाच्या वादाची सुरुवात आहे, आणि तिला जबाबदार आहे, तो चित्रपटातल्या चार्ल्स फॉस्टर केन या नायकावर असणारा एक्झामिनर वृत्तसमूहाचा मालक `विलिअम रॅन्डॉल्फ हर्स्ट` याचा प्रभाव. केनची व्यक्तिरेखा हर्स्टवर आधारलेली होती वा नव्हती यावर मतभेद आहेत, मात्र ती आजिबात आधारली नव्हती असं म्हणणंही योग्य नाही. व्यक्तिरेखा ही नेहमी दोन पातळ्यांवर दिसते. तिच्या सामाजिक आयुष्याचे तपशील, तिची जनमानसातील प्रतिमा ही पहिली पातळी, तर तिचा व्यक्तिगत अवकाश ही दुसरी. केन हा पहिल्या पातळीसाठी हर्स्टवर अवलंबून आहे. दुस-या पातळीवरले तपशील मात्र खरंतर स्वतः ऑर्सन वेल्सच्या स्वभावाशीच अधिक मिळते जुळते आहेत.
हर्स्टच्या सामाजिक प्रतिमेवर आधारित असणं सहज पडताळून पाहण्याजोगं. एक्झामिनरशी समांतर असं एन्क्वायर वृत्तपत्र, स्पॅनिश अमेरिकन युद्धाबद्दल केनच्या तोंडी असणारं हर्स्टचं वाक्य (यू प्रोव्हाईड द पिक्चर्स, आय विल प्रोव्हाईड द वॉर), हर्स्टच्या `रान्च` या महालासारख्या घराला समांतर असं केनचं `झनाडू`, आपल्या प्रेयसीच्या करिअरसाठी हर्स्टने केलेल्या प्रयत्नाचा संदर्भ अशी अनेक साम्यस्थळं चरित्र आणि चित्रपटात आहेत. केनमधल्या रहस्याच्या केंद्रस्थानी असणारा शब्द `रोजबड़` हा देखील हर्स्ट आणि त्याची प्रेयसी मॅरीअन डेव्हिस यांच्याशी जवळून जोडलेला आहे. चित्रपटात मात्र या रहस्याचं उत्तर प्रत्यक्ष आय़ुष्यापेक्षा वेगळं आहे.
मात्र हे वरवरचे तपशील सोडले, तर केन हा हर्स्ट नव्हे. त्याच्या केंद्रस्थानी असणारा मुद्दा देखील या तपशीलापलीकडला आहे, मानवतेशी जोडलेला आहे.
चित्रपट सुरू होतो, तोच मृत्यूशय्येवरल्या केनपासून. एकटा पडलेला केन आपल्या वस्तूसंग्रहालयासारख्या घरात प्राण सोडतो. तेव्हा त्याच्या तोंडावर `रोजबड़` हाच शब्द असतो. या संदर्भहीन शब्दाने गोंधळलेला एक वार्ताहर या शब्दाचा अर्थ जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो. त्याचा हा प्रयत्न, शोध म्हणजे हा चित्रपट.
चित्रपटाची निवेदनशैली ही केवळ त्याकाळातच नव्हे, तर आजही नवी वाटणारी आहे. लिनीअर पद्धतीने किंवा एकामागून एक घटना घडवत हा चित्रपट आकाराला येत नाही. इथे सुरुवातीलाच आपल्याला केनला आदरांजली वाहाणारा, त्याच्या आय़ुष्यातल्या घटना दाखवून देणारा एक मोठासा माहितीपट दाखविला जातो. मात्र इथली माहिती ही जुजबी, त्रोटक. वार्ताहराचा तपास सुरू झाला, की त्याने मिळविलेली माहिती, त्याने घेतलेल्या मुलाखती, या आपण माहितीपटात पाहिलेल्या गोष्टींना अधिक खोलवर जाणारा अर्थ देऊ करते. वेळप्रसंगी एकच गोष्ट अनेकांच्या दृष्टिकोनातून घडवली जाते, आणि ख-याचा निवाडा प्रेक्षकांवर सोडला जातो. केन कुठेही फसवत नाही. इथल्या प्रत्येक कोड्याला तंत्रशुद्ध उत्तर आहे, अगदी `रोजबड़`ला देखील.
निवेदन शैलीबरोबरच ग्रेग टोलँडचं छायाचित्रणदेखील केनला ब-याच उंचीवर नेऊन ठेवतं. इथलं कृ्ष्णधवल छायाचित्रण, हे आजही कोणत्याही रंगीत चित्रपटाला मान खाली घालायला लावेल. ऑर्सन वेल्सने इथे कॅमेरापुढल्या घटनांबरोबरच पार्श्वभूमीदेखील स्पष्ट दाखवून देणा-या `डीप फोकस` तंत्राचा प्रयोग केलेला आहे. रेन्वारच्या `रुल्स ऑफ द गेम` चित्रपटाचा अभ्यास इथे उपयोगी पडला असला, तरी संकल्पनेपासून, ते छायाचित्रणापर्यंत आणि अभिनयापासून संकलनापर्यंत ऑर्सन वेल्सची स्वतंत्र दृष्टी ही सतत जाणवण्यासाऱखी.
हर्स्ट केनचं प्रदर्शन रोखू शकला नाही. मात्र त्याने चित्रपटाच्या विरोधात उघडलेली मोहीम वेल्सला चांगलीच भोवली. एकूणएका समीक्षकाने कौतुक करूनही केनला तिकीट खिडकीवर यश मिळालं नाही. आर.के.ओ.ने हात राखून केलेलं मर्यादित प्रदर्शन आणि हर्स्टने चालवलेली बदनामी याचा हा एकत्रित परिणाम होता.
मात्र चित्रपटाबरोबर सिटीझन केनची गोष्ट संपली नाही. वेल्सने चित्रित केलेला केन हा तरुणपणी यशाच्या शिखरावर असतो. पुढे काळंच त्याला नमवतो आणि मरतेवेळी तर तो अगदीच एकटा पडलेला असतो. ऑर्सन वेल्सची पटकथा पुढे त्याच्याच आयुष्याचं प्रतिबिंब ठरली. तरुणपणी नाटक, रेडिओ अन् चित्रपटात प्रतिभासंपन्न ठरलेला हा सर्जनशील कलावंत नियतीच्या धक्क्यांनी नामशेष होत गेला.
या काळात `सिटीझन केन` चित्रपटाची किर्ती मात्रं वाढत गेली. लवकरच त्याच्या भोवती हर्स्टने निर्माण केलेलं जाळंही विस्तारत गेलं. आश्चर्य म्हणजे पुढल्या काळात हर्स्टच्या प्रतिमेभोवतालचं वलय या चित्रपटाने वाढत गेलं. गंमतीची गोष्ट म्हणजे जो चित्रपट नाहीसा करण्यासाठी हर्स्ट झटला, त्याचंच नाव हर्स्टला चिकटलं. स्वॅनबर्गने लिहिलेल्या हर्स्टच्या चरित्राचं नाव `सिटीझन हर्स्ट` असणं, हा त्याचाच पुरावा नाही का ?.
कला ही वास्तवाचं प्रतिबिंब असते, का वास्तव कलेचं? असा एक वाद अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. सिटीझन केनने मात्र हा प्रवास दुहेरीदेखील असू शकतो, हे पुराव्याने सिद्ध केलं.
-गणेश मतकरी.
5 comments:
Excellent...
Citizen kane me pahila pan hi bakichi mahiti navhati...
Recently I saw one movie "A Prophet" french movie.. Nakki bagha ani awadala tar..
tya var eka review karal ka?
अप्रतिम चित्रपट आहे हा.. आणि त्यामागची ही एवढी सगळी पार्श्वभूमी कळल्यावर तर पुन्हा एकदा बघावासा वाटतोय.. अप्रतिम !
namskar ganeshji,
kalach shaitan pahila ( tya adhi bomb blast chya news hi). Apan lekhat lihlya pramane, kharach jordar chutput lafun rahili manala.
Tya gadi khali melelya don jivanche kay? commissioner jevhya padata tak mhanto to malvankar var ani oghane tya khuna var sudhya. Ulat amy ani itar dokhe tar media madhe hero bantat, don janache jiv ghevun.
Mathur chya chehrya varchi shevatlya prasangatali chid tya don jivan sathich hoti ka?
Thanks hemant ani heramb. Hemant, i havent seen prophet.will see if i can find it. Vishal, we can draw inferences about the ending but screenplay sidelines them. Ignorence could have been a strong statement.but this is not a statement about ignorance but the point itself is ignored by the filmmakers.
Post a Comment