कॅटफिश- संगणकाचा पडदा आणि सामाजिक वास्तव

 `यू डिड ए ग्रेट जॉब, बट आय डोन्ट थिन्क इट्स ए डॉक्युमेन्टरी` 
- एक प्रेक्षक,  ` कॅटफिश`च्या सनडान्स प्रीमियरनंतर

रहस्य हे आशयात नसून निवेदनाच्या पद्धतीत असतं. निवेदक काय प्रकारे आपली गोष्ट रचत जातो, त्यातला कुठला भाग वाचकां/प्रेक्षकांपासून लपवायचं ठरवतो आणि कोणता भाग अधिक रंगवत नेतो यावर त्या त्या कथावस्तूचं रहस्यमूल्य अवलंबून राहतं. कल्पित मनोरंजन करणा-या रहस्यकथा अन् त्याच जातीच्या चित्रपटांमध्ये हे सिद्ध झालेलंच आहे, मात्र हाच नियम आपण माहितीपटांना लावू शकतो का ? आणि तो लावणं कितपत बरोबर आहे ?
माझ्यामते तसं करण्याला काही हरकत नसावी, कारण मुळात कोणतीही फिल्म परिणामकारक व्हायची, तर तिला एक दिशा असणं, बैठक असणं, हेतू असणं आवश्यक असतं. तिची मांडणी ही दिग्दर्शकाच्या दृष्टीने परिपूर्ण असणं आवश्यक असतं. अन् जर हे साधताना थोडी रचनात्मक कसरत केली, तर बिघडलं कुठे ? मात्र हे साधतानाही काही एक तारतम्य ठेवणं भाग असतं. माहितीपटाचा दिग्दर्शक प्रामाणिक आहे, हे प्रेक्षकांनी मुळातंच गृहीत धरलेलं असतं. त्या विश्वासाला तडा न जाऊ देणं, हे तो माहितीपट प्रेक्षकांना पटण्यासाठी आवश्यक असतं. `कॅटफिश` हा माहितीपट असा तडा जाऊ देण्याच्या खूप जवळ येतो, यात वाद नाही. याला कारणं आहेत. पहिलं म्हणजे त्यातलं तथाकथित रहस्य, हे रहस्य राहू शकेल, यावर प्रेक्षकांचा विश्वास बसणं कठीण आहे. माहितीपटात मध्यवर्ती असणारा ` नीव शूलमन`, म्हटलं तर त्याचा काही तासात उलगडा करू शकतो. मात्र तो स्वतः आणि माहितीपटाचे दोन्ही दिग्दर्शक, नीवचा भाऊ रील शूलमन आणि हेन्री जूस्ट याबाबत काहीही करताना दिसत नाहीत. हे काही न करणं आपला संशय वाढवणारं ठरतं. दुसरं कारण आहे, ते म्हणजे मूळातच या रहस्याचं परिचित प्रकारचं असणं. रिअ‍ॅलिटी हॉरर जमातीतल्या चित्रपटांनी माहितीपटांसारखं चित्रण आणि रहस्याची जोड हा फॉर्म्युला सवयीचा केला आहे. त्यातून सनडान्सलाच प्रीमियर झालेल्या २००६च्या `द नाईट लिसनर` चित्रपटासारख्या काही चित्रपटांशीही या रहस्याचं साधर्म्य आहे. त्यामुळे कॅटफिश घडलं ते जसंच्या तसं न सांगता प्रचलित मांडणीच्या आधारे काही घडवू पाहतो आहे असंही वाटू शकतं. अखेरचं कारण आहे ती कॅटफीशची ट्रेलर. ही ट्रेलर वितरकांनी प्रेक्षक आकर्षित करण्यासाठी बनवली आहे. आणि ती रहस्यावर अधिक भर देणारी अन् प्रेक्षकांची शेवटाकडून वेगळीच अपेक्षा तयार करणारी आहे. या तीन कारणांमुळे कॅटफिशचं खराखुरा माहितीपट असणं हे शंकेला जागा असणारं झालं आहे.
मी जेव्हा कॅटफिशची ट्रेलर पाहिली तेव्हा ही उघड उघड पॅट्रिक स्टेटनरच्या  `द नाईट लिसनर`ची रिअ‍ॅलिटी वर्जन वाटली. दोघांमध्ये जाणवण्यासारखी साम्यस्थळं आहेत, हे ट्रेलरमधेही स्पष्ट होतं. या त्या मानाने दुर्लक्षित पण चांगल्या चित्रपटात गेब्रिएल नून (रॉबिन विलिअम्स) च्या हाती एक लहान मुलाने लिहिलेली आपल्यावरच्या अत्याचारांची कहाणी पडते. पुढे त्याचं त्या मुलाशी अन् त्यांचं सध्या पालकत्व स्वीकारलेल्या डोनाशी (टोनी कोलेट) अनेकदा फोनवरून संभाषण होतं. पुढे आपल्या मित्राने उपस्थित केलेल्या शंकेवरून नूनला या प्रकरणाच्या सत्यासत्येची शंका यायला लागते, अन् तो त्या मुलाची प्रत्यक्ष भेट घ्यायचं ठरवतो.  मात्र तिथे जाताच कळतं की सत्य काही भलतंच आहे. नाईट लिसनर हा भयपट/रहस्यपटाची लक्षणं असणारा पण एका सांकेतिक चित्रप्रकारात न बसणारा चित्रपट होता. कदाचित त्याचं हे ठराविक वर्गात न बसणंही तो उपेक्षित राहण्यामागचं कारण असू शकेल.
`कॅटफिश` च्या कथेत  `द नाईट लिसनर`चे सर्व प्लॉट पॉइन्ट्स आहेत. इथे नीवच्या हाती पडतं अ‍ॅबी पिअर्स या आठ वर्षीय मुलीने काढलेलं चित्रं. नीवने काढलेल्या फोटोवरून केलेलं. पुढे नीवची अ‍ॅबीशी मैत्री होते. अ‍ॅबीची आई अँजेला अन् बहीण मेगन यांच्याशीही वरचेवर फोन वा इन्टरनेटच्या माध्यमातून बोलणं व्हायला लागतं. मेगनशी असणारा संबंध तर प्रेमप्रकरणाच्या पातळीवर पोहोचतो. मग अचानक लक्षात येतं, की मेगनने स्वतः गायलेली म्हणून पाठविलेली गाणी वेगळ्याच कुणाचीतरी आहेत. मग एकेका गोष्टीविषयीचा संशय वाढायला लागतो, आणि स्वतः नीव, रील अन् जुस्ट या दिग्दर्शकद्वयीबरोबर पिअर्स कुटुंबाच्या गावी जाऊन थडकायचं ठरवतो.
नाईट लिसनरमधे नसलेली एक गोष्ट मात्र कॅटफिशमधे आहे, जी माहितीपटात महत्त्वाची भूमिका पार पाडते. ती म्हणजे सोशल नेटवर्किंगचं आजच्या काळातलं टोकाला पोहोचणं. फेसबुक, यू ट्युब आणि एकूण इन्टरनेट, यांनी माणसाचं एक समांतर अस्तित्व तयार केलंय, हे कॅटफिशमध्ये दिसून येतं, आणि एका परीने तोच या फिल्मचा मुद्दा देखील आहे. दहा एक वर्षांपूर्वी `मेट्रिक्स`मधे आपल्याला संगणकांनी तयार केलेलं असं जग दिसलं होतं की जे कल्पित असूनही प्रत्यक्षापेक्षा खरं आहे. माणसांच्या एरवीच्या अस्तित्वहीन आयुष्यावरला तो पर्याय आहे. आज फेसबुक अन् इतर तत्सम मार्गांनी माणसं खरोखरीच एक वेगळं, काल्पनिक पण एक्सायटिंग आयुष्य जगताना दिसतात. इथे त्यांना आपलं कंटाळवाणं जग बाजूला सोडून देऊन कोणी वेगळंच होता येतं. वेगळी व्यक्ती म्हणून जगता येतं. मित्र बनवता येतात. लोकप्रिय होता येतं. स्वतःची नवी ओळख तयार करता येते. कॅटफिशमधे नीवचा पिअर्स कुटुंबाबरोबरचा संबंध, हा संपूर्णपणे सोशल नेटवर्किंगच्या माध्यमातून येतो, आणि या मंडळींचं एक पूर्ण जग, त्यांचं कुटुंब, त्यांचे उद्योग, त्यांचं समाजातलं स्थान, त्यांचं मित्रमंडळ हे नीवला प्रत्यक्ष दिसावं लागत नाही. ते संगणकाच्या पडद्यावर दिसणं हे त्याच्यालेखी पुरेसं असतं. आणि फिल्मच्या उत्तरार्धातही नीव जर या मंडळींना प्रत्यक्ष भेटण्याचा अट्टाहास सोडेल, तर ते त्याच्यासाठी कायमच खरंखुरं राहील.
हे समांतर आयुष्य मांडणं हा कॅटफिशचा खरा हेतू आहे, अन् पिअर्स कुटुंबामागलं सत्य हे त्यामानाने दुय्यम आहे. हा मूळ हेतू असल्यानेच तो इथे पुरेसा स्पष्ट होणं आवश्यक आहे. इथे ही शक्यता उघड दिसते की, माहितीपटात संगणकातल्या आयुष्याचा भाग मुद्दाम लांबवला गेला आणि पिअर्स कुटुंबाचं सत्य माहीत असून ते उशिरा दाखविण्यात आलं. दुसरा पर्याय, म्हणजे चित्रकर्ते अन् प्रमुख व्यक्तिरेखा यांना गोष्टी पुढल्या थराला जाईपर्यंत ख-याखोट्याचा शहानिशा करणं सुचलं नसेल, हे पटत नाही. मात्र इथे आजच्या सामाजिक वास्तवातलं एक महत्त्वाचं सत्य समोर येत असल्याने मी कॅटफिशला दोष देणार नाही. त्यांची सत्याची व्याख्या काहीशी फ्लेक्झिबल आहे. असं मात्र जरूर म्हणेन.
ट्रेलरमधे अपेक्षा तयार केल्याप्रमाणे, वा अनेक रिअ‍ॅलिटी हॉरर चित्रपटांतून सुचविलेल्याप्रमाणे कॅटफिशच्या अखेरीला फार मोठा धक्का मात्र बसत नाही. (ही गोष्ट चांगली आहे, कारण तो बसता, तर कॅटफिशचं उरलंसुरलं श्रेय देखील काढून घेण्यात आलं असतं.) पण धक्का न देताही तो आपल्या (कल्पित किंवा वास्तव, पण बहुधा या दोघांच्या मधेच कुठेतरी असणा-या) कथेला पटण्यासारखा शेवट देऊ करतो. रोजच्या आयुष्यातही माणसं अनेक प्रकारचे मुखवटे वापरताना दिसतात. इन्टरनेटने या मुखवट्यांची संख्या आणि त्यांच्या विविधतेचं प्रमाण यांना कल्पनाशक्तीचे नवे पंख दिल्याची नोंद हा चित्रपट करून ठेवताना दिसतो.
- गणेश मतकरी 


 (नाईट लिसनर` चित्रपटावरील `नवी नाती` हा लेख वाचा एप्रिल २००८ च्या पोस्टिंगमधून)