ब्लॉगची तीन वर्षे आणि `अ`स्मार्ट बदल !

सिनेमावर `अ`सरधोपट मजकूर वाचण्यासाठी येणा-या ब्लॉगमित्र (आणि शत्रूंमुळेही) गेली तीन वर्षे हा ब्लॉग सुरू राहिलेला आहे. ब्लॉगवर्षपूर्तीनिमित्ताने सर्व लेख नावासकट वाचायला मिळणारे फिचर जोडीत आहोत. (ब्लॉग सहजपणे वाचायला, ओपन व्हायला मदत व्हावी यासाठी कुठलेही स्मार्ट दिसणारे अतिरिक्त अनावश्यक फिचर वापरायचे नाही हे ठरविले होते.) या लेखनाला वर्गवारीत टाकण्याची गरज नाही, कारण ते एकाच वर्गगटात मोडू शकतात. अन् `त्या` वर्गगटासाठीच वाचक ब्लॉगवर येतात. गेल्या दोन वर्षांप्रमाणे यंदाही वर्षपूर्तीनिमित्ताने सलग काही विशेष लेख देण्यात येतील, त्यातील हा पहिला लेख.  टीका, सूचना,चर्चा यांचे ब्लॉगवर नेहमीप्रमाणेच स्वागत असेल. नव्या वर्षात सिनेमाप्रेम अधिक बहरावे यासाठी सर्व ब्लॉगवाचकांना शुभेच्छा. 
                                                                                                                                         - धन्य़वाद 
                                                                                                                                       ब्लॉगएडिटर.
 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

स्टीवन स्पीलबर्ग आणि सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन
                                                                                                                              
 

इ.टी. हा गाजलेला चित्रपट प्रदर्शित होण्याआधी स्टीवन स्पीलबर्गने रोलिंग स्टोन मासिकाला मुलाखत दिली होती. चित्रपटाची पार्श्वभूमी, मध्यमवर्गात काढलेलं स्वतःचं बालपण आणि चित्रपटाचा छोटा नायक इलिअट या संबंधी एकत्रितपणे बोलताना स्पीलबर्गने एक विधान केलं होतं. तो म्हणाला, उपनगरातल्या मुलांना तीन पालक असतात. आई, वडील आणि टी.व्ही सेट. यातले दोन साधारण समतोल राखून असतात, पण तिसरा नेहमीच अधिक प्रभावी ठरतो. कारण तो कायम नवा, रंजक असतो. शिवाय तो (इतर दोघांप्रमाणे) प्रत्यक्ष समोर येऊन तुमच्या वर्तणुकीबद्दल कानपिचक्याही देत नाही. स्पीलबर्गच्या कारकिर्दीच्या एकूण स्वरूपाकडे आपण पाहिलं, तर लक्षात येईल की वरचं विधान खूप बोलकं, त्याच्या चित्रपटांकडे वळण्याच्या मूळ प्रेरणांविषयी आणि त्याहून पुढे जाऊन अनेक चित्रपटांच्या मध्यवर्ती कथासूत्राबद्दल सांगणारं आहे. जे बहुतेकवेळा सामान्य पार्श्वभूमी असणा-या नायकाचं असामान्याकडे आकर्षित होणं दाखवितात.
उपनगरातल्या एका सामान्य घरात झालेला जन्म, तिथलं वातावरण, आई वडीलांचं न पटणं आणि त्यातच पुढे त्यांनी घेतलेला घटस्फोट यात स्पीलबर्गचं बालपण गेलं. तो स्वतः या वातावरणात कधीच रुळला नाही. आणि जवळच्या 8mm कॅमेरावर छोटे छोटे चित्रपट बनवण्यात, ते आजूबाजूच्या लोकांना दाखविण्यात त्याने मन रमवायचा प्रयत्न केला. साहजिकच पुढे आपलं क्षेत्र निवडताना त्याने चित्रपटक्षेत्र निवडलं यात कसलंच आश्चर्य नाही. चित्रपटातही सुरूवातीचा बराच काळ त्याने आशयघन  चित्रपटांपेक्षा पलायनवादी मनोरंजनाला अधिक महत्त्व दिलं. टी.व्ही या आपल्या जुन्या दैवताचा आदर्श ठेवून सामान्यजनांना आपलं सामान्यपण विसरायला लावण्याचा प्रयत्न त्याने सातत्याने केला. स्पीलबर्गने मिळविलेल्या यशात त्याची स्वतःची कर्तबगारी तर आहेच. परंतु तो ज्या काळात प्रेक्षकांसमोर आला, त्या काळाचाही त्याच्या यशात मोठा वाटा आहे. १९७० ते १९८० हे दशक अमेरिकेतल्या अनेक स्थित्यंतराचं साक्षी ठरलं. या काळात देश सामाजिक आणि राजकीय अशा अनेक बदलांमधून जात होता. जुन्या पारंपरिक मूल्यांचा -हास होऊन समोर आलेली पिढी नव्या विचारांच्या आणि तंत्रज्ञानावरल्या हुकमतीच्या आधारे चाकोरीबाहेर पडण्याचा प्रयत्न करीत होती. या सुमारास आलेल्या जॉज (१९७५), स्टार वॉर्स/क्लोज एन्काउंटर्स आँफ थर्ड काईन्ड (१९७७), द एक्झॉर्सिस्ट (१९७३), एलियन (१९७९) अशा चित्रपटांना मिळालेलं प्रचंड यश हे यशस्वी नायक-नायिकांच्या सहभागामुळे नव्हतं. तर तरुण पिढीला आकर्षित करणारे विषय, घटनांना व्यक्तिरेखांहून अधिक महत्त्व देणारी मांडणी आणि जागतिक चित्रपटांचं पद्धतशीर शिक्षण घेतलेल्या दिग्दर्शकांचे बदलते दृष्टिकोन त्याला जबाबदार होते. यशाचे सर्व आडाखे कालबाह्य ठरणा-या या दशकात फ्रान्सिस फोर्ड कपोला, जॉर्ज लुकस यासारख्या नव्या दमाच्या दिग्दर्शकांबरोबर स्पीलबर्गचीही गणना व्हायला लागली, ती प्रामुख्याने त्याच्या जॉज चित्रपटामुळे. पण युनिव्हर्सलसाठी त्याने १९७१ मध्ये बनविलेली टेलिफिल्म `ड्यूएल`ही त्याच्याकडे लोकांचं लक्ष वेधायला जबाबदार ठरली.

ड्यूएलमध्ये स्पीलबर्गच्या तंत्रावरल्या प्रभूत्त्वाचे अनेक पुरावे आहेत. पण त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे त्याचं डोकं कसं चालतं हे देखील हा चित्रपट आपल्या दाखवितो. `ड्यूएल` रिचर्ड मॅथिसन यांच्या लघुकथेवर आधारित आहे. पण त्याला कथानक फार नाही. दुस-या गावच्या आपल्या घरी गाडीने जायला निघालेला नायक आणि कोणत्याही उघड कारणाशिवाय त्याच्या जीवावर उठलेला एक ट्रक यांचा जिवघेणा पाठलाग एवढाच हा चित्रपट आहे. सामान्य, वास्तव पार्श्वभूमी घेऊन कल्पना शक्तीला भरधाव सोडणं ही स्पीलबर्गची खासियत येथे पाहायला मिळते. स्पीलबर्ग आपल्या चित्रपटाची योजना करताना, आपल्या हातातल्या सामुग्रीचा आपण अधिकाधिक वापर कसा करू शकतो? यापूर्वी प्रेक्षकांनी पाहिली नसेल अशी गोष्ट आपण पडद्यावर आणू शकतो? आणि हे सगळं नेत्रदीपक पद्धतीने कसं मांडू शकतो? या तीन प्रश्नांचा नेहमीच विचार करत असला पाहिजे. ड्यूएलमध्ये तो प्रत्यक्ष वापर करतो, तो गाडी, ट्रक, रस्ता, रस्त्याकडचं छोटं हॉटेल अशा गोष्टींचा, पण प्रत्यक्षात तो या गोष्टीचा आवाका केवळ दोन गाड्यांपुरता मर्यादित न ठेवता कमजोर नायकाने धैर्याने अमानवी, अतिंद्रीय शक्तींशी दिलेला लढा असा वाढवून दाखवतो. ट्रक चालविणा-याचा चेहरा कधीही न दाखवून आणि ट्रकच्या दर्शनी भागालाच चेह-याप्रमाणे वापरून स्पीलबर्ग ट्रकलाच अतिमानवी अस्तित्त्व बहाल करतो आणि आपला कार्यभाग साधतो.
ड्यूएलविषयी एवढं तपशीलात लिहिण्याचं कारण म्हणजे तो स्पीलबर्गच्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांपैकी आहे, आणि त्याचा प्रभाव जॉजसारख्या स्पीलबर्गत्या पुढील चित्रपटांवरही आहे हे तर खरंच, पण त्यात आढळणारी आणखी एक गोष्ट चित्रपटाला अधिक महत्त्व आणून देते.

स्पीलबर्गच्या नंतरच्या चित्रपटात नेहमी दिसणा-या एका खास कथाकल्पनेचा वापर ड्यूएलच्या मांडणीत पहिल्यांदा जाणवतो. अपरिचिताशी गाठ पडल्यावर माणसाचं गोंधळणं आणि सुटण्याच्या आशेने बहुधा चुकीचे निर्णय घेत जाणं ही ती कल्पना. जॉजमधल्या मेयरने शार्कचा संभाव्य धोका पुरेपूर जाणून न घेता त्याचं अस्तित्त्व लपवण्याचा प्रयत्न करणं, किंवा ज्युरासिक पार्कमधल्या शास्त्रज्ञाने अर्धकच्च्या ज्ञानाने साक्षात निसर्गावर नियंत्रण ठेवू पाहणं ही सगळी याच कल्पनेची उदाहरणं आहेत.
स्पीलबर्गचं काम पाहाता हे लक्षात येतं की त्याने दोन संपूर्ण वेगळ्या प्रकारांमध्ये चित्रपट बनवले आहेत. पहिला आहे करमणूकप्रधान तर दुसरा आशयाला वाहून घेतलेला. पहिल्या प्रकारात जॉज, क्लोज एन्काउंटर्स आँफ द थर्ड काइन्ड, इ.टी, इन्डिआना जोन्स चित्रत्रयी, ज्युरासिक पार्कचे दोन भाग, असे अनेक प्रचंड लोकप्रिय चित्रपट येतात. तर दुस-या प्रकारातल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटात गणले जातात ते ज्यू इतिहासातल्या महत्त्वाच्या घटनांवर आधारित शिंडलर्स लिस्ट (१९९३), म्युनिक (२००५) ऐतिहासिक कोर्ट रूम ड्रामा अमिस्ताद (१९९७) आणि दुस-या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर घडणारा सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९८). रायन कदाचित स्पीलबर्गचा सर्वाधिक महत्त्वाचा चित्रपट ठरल्यास आश्चर्य वाटू नये कारण तो केवळ एक परिणामकारक चित्रपट नव्हता, तर युद्धपट या प्रकाराकडे त्याने नव्या दृष्टीने पाहिलं आणि या चित्रप्रकाराचं स्वरूप बदलून टाकलं.
तोपर्यंतचा युद्धपटांचा त्रयस्थ दृष्टिकोन टाळून रायन जणू प्रेक्षकाला युद्धाचा प्रत्यक्ष अनुभव देत असला, तरी केवळ युद्ध दाखवणं हा त्याचा हेतू नाही. हा चित्रपट जितका भाग युद्धाच्या वास्तववादी चित्रणाला देतो, तितकाच तो युद्धासंबंधातल्या विचारांना देतो. युद्धावरला भाग हा चित्रपटाचा एक महत्त्वाचा आणि अविभाज्य भाग आहे. मात्र स्पीलबर्गने हे भाष्य करण्यासाठी प्रत्यक्ष संवादाची मदत घेणं टाळलं आहे. युद्धाच्या अनेक अंगांबाबत बोलताना रायन मदत घेतो ती केवळ दृश्य माध्यमाची. यातले शब्द आपल्याला जितक्या गोष्टी सांगतात, त्याहून ब-याच अधिक गोष्टींची जाणीव करून देतात ती यातली दृश्य आणि तीही प्रतिमांच्या सांकेतिक वापराशिवाय.
रायनमध्ये सुरूवातीला आणि अखेरीस दोन मोठे युद्धप्रसंग आहेत आणि मधला भाग एक छोटं कथानक मांडतो. रायन कुटुंबातल्या तीन भावंडांचा युद्धात बळी गेल्यावर उदार राजकारणी ठरवतात की चौथ्या रायन बंधूला युद्धाच्या धुमश्चक्रीतून बाहेर काढून घरी पाठवायचा. ही कामगिरी युद्धात महत्त्वाची कामगिरी ठरणारी नसते, पण सरकारची प्रतिमा जनमानसात सुधारायला तिचा उपयोग होणार असतो. कामगिरीवर कॅप्टन जॉन मिलर (टॉम हँक्स) आणि त्याचे आठ सहकारी निघतात. यातलं पहिलं युद्धं, म्हणजे नॉर्मंडीच्या चढाईतली ओमाहा बीचवर घडलेली लढाई. ही पडद्यावर जवळजवळ अर्धा तास चालते आणि तिचं चित्रण हे युद्धातली आणीबाणीची परिस्थिती हुबेहूब आपल्यासमोर उभी करतं. रायनपर्यंत युद्धपटात व्यक्तिरेखांना ग्लॅमर होतं, सैनिकांचं शौर्य हे ते नायक असल्याचं गृहीत धरून काहीशा रोमँटीक पद्घतीने दाखवलं जात असे. स्पीलबर्गने आँलिव्हर स्टोनच्या प्लटूनमधल्या याच प्रकारच्या प्रयोगाला पुढे नेलं आणि युद्धभूमीवरलं मरण हे चित्रपटातल्यासारखं वीरमरण नसून बेवारशी कुत्र्याची मौत असल्याचं प्रत्ययकारी पद्घतीने दाखवलं.रायनमधला हिंसाचार, त्यातलं रक्ताचं, मृत्यूचं प्रमाण आणि पद्धत, वातावरणाचा कोंदटपणा आणि घुसमट प्रेक्षकाला युद्धाचा जिवंत अनुभव देतं. चौफेर उडणा-या गोळ्या,शरीरांची चाळण, तुटणारे अवयव, लोंबणारी आतडी, धूळ, धूर, पाण्यात वाहणारं रक्त यांनी दिग्दर्शक एक प्रचंड गोंधळाचं वातावरण तयार करतो. युद्धाच्या गडबडीत दिशांचं भान तर सुटतंच, वर सैन्याला एकमेकांशी संपर्क ठेवताना गोळ्यांचा भडीमार चुकवताना, शत्रूचा माग घेताना काय प्रमाणात अडचणी येतात याचं उदाहरणच तो आपल्यापुढे ठेवतो. मात्र हे करताना युद्धचित्रणात नेहमी न दिसणारी भव्यता तो इथे योजनाबद्ध रितीने काढून टाकतो.
टॉप अँगल्स, हेलिकॉप्टर शॉट्स यांच्या मदतीने लांबून दाखवून युद्ध सुंदर करण्याऐवजी स्पीलबर्गचा कॅमेरा थेट युद्धात घुसतो. जानुस कमिन्स्की या सिनेमॅटोग्राफरने केलेले हे चित्रण पूर्वी बातमीपत्रात दिसणा-या युद्धाच्या ख-याखु-या चित्रणाच्या बरंच जवळ जाणारं आहे. युद्धातले बातमीदार जसे कॅमेरा खांद्यावर वागवत आणि एका आडोशापासून दुस-यापर्यंत पळत, तसाच परिणाम इथला हँड हेल्ड कॅमेरा देतो. बातमीपत्रांच्या अधिकाधिक जवळ जात इथला रंगसंगतीचा वापरही अतिशय मर्यादित आहे. जो चित्रपटाला ब्लॅक अँन्ड व्हाईट चित्रपटाचा आभास देऊन जातो. अर्थात चित्रणाचा वेग वाढवणं/कमी करणं, वेगवेगळे फिल्म स्टॉक्स वापरणं किंवा ध्वनीमुद्रणात प्रयोग करणं अशा आधुनिक सफाई देणा-या गोष्टीही इथे आहेत.रायनमधला कॅमेराचा वापर हा अभ्यासण्यासारखा आहे. दिग्दर्शकाच्या मागणीनुसार तो दोन वेगवेगळ्या पद्धतीने काम करतो. पहिल्या युद्धाच्या वेळी तो युद्धभूमीवरला गोंधळ दाखवून देतो, तर मधल्या काही प्रसंगात अन् शेवटच्या मोठ्या युद्धात, तो प्रेक्षकांना स्पष्ट कळेल अशा रीतीने युद्घ चित्रित करतो. सर्व बारकाव्यांसकट, तेही शैलीत अजिबात फरक न करता. स्टीव्हन स्पीलबर्ग आजही प्रचंड कामात गुरफटलेला आहे.निर्माता, कार्यकारी निर्माता, दिग्दर्शक अशा वेगवेगळ्या भूमिका, तो चित्रपट आणि टेलिव्हिजन या दोन्हीसाठी पार पाडताना दिसतो आणि या सगळ्यात तो भलता यशस्वी आहे. आणि भलता लोकप्रियदेखील.
एका परीने पाहायचं तर ही लोकप्रियताच त्याच्या कामाचं पूर्ण मूल्यमापन होण्याच्या आड येणारी आहे. चित्रपट समीक्षक आणि अभ्यासकांच्या दृष्टीने अनेकदा लोकप्रियता ही सवंग मानली जाते. आणि लोकप्रिय कलावंतांचं काम हे सर्वांना आवडणारं आणि त्यामुळेच दर्जाहीन मानलं जातं. मोजकं किंवा दुर्बोध काम करणा-या कलावंतांचं सर्जनशील असणं जितकं सहजासहजी मान्य केलं जातं. तितकं अशा कलावंतांचं केलं जात नाही. सुदैवाने ख-या ताकदीच्या कलावंतांचं काम हे काळाच्या ओघात चटकन पुसलं जात नाही. अभ्यासक नसले तर त्यांचा प्रेक्षकच त्यांची आठवण जागी ठेवतो. कदाचित स्पीलबर्गबाबतही तसंच घडेल.
-गणेश मतकरी (रुपवाणीमधून)