`सायको'चे वंशज

 स्लॅशर चित्रपटांचा आद्य पुरुष `सायको' अनेक काळ टिकून राहिला, आणि आजही दिसतो, ही `सायको'ची पुण्याई. मात्र मध्यंतरी या चित्रप्रकाराने अंगिकारलेल्या भीती आणि विकृतीदर्शनाच्या अतिरेकाने या चित्रपटांचा प्रेक्षकवर्ग रोडावत गेला. पण गेल्या दशकातल्या दोन चित्रपटांनी या चित्रप्रकाराला पुन्हा उजेडात आणू शकण्याइतपत स्थिती निर्माण केली. गंमत म्हणजे  यांतला एकही चित्रपट अमेरिकन नाही. `हाय टेन्शन' (2003) आहे  फ्रेंच , तर `वुल्फ क्रीक' (2005) ऑस्ट्रेलियन. टेन्शन आणि क्रीक हे दोन्ही चित्रपट भीती तयार करण्याच्या बाबतीत बाजी मारतात.हॉलीवूड शैलीत आज भरकटत चाललेल्या स्लॅशर जॉनरला पुन्हा योग्य मार्गावर आणण्याची ताकद या दोघांमध्ये मिळून आहे.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

1960 चा हिचकॉक निर्मित `सायको' हा स्लॅशर चित्रपटाचा आद्य पुरुष म्हटला पाहिजे. स्लॅशर हा मुळात भयपटांचा उपप्रकार. सामान्यतः भयपटांत आढळणाऱ्या अतिमानवी गोष्टींचा या चित्रपटांत अभाव असतो; पण यातले मानवी खलनायकच जवळजवळ इव्हिल परसॉनिफाईड म्हणण्यासारखे असतात. हिचकॉकने सायको बनवला तोच एक आव्हान म्हणून. या सुमारास वाईट दर्जाच्या लो बजेट भयपटांचा जोर खूपच वाढला होता. आणि याच प्रकारच्या थोडक्‍या बजेटमध्येही सर्जनशील कलावंत किती चांगली कलाकृती देऊ शकतात, हे त्याला सिद्ध करायचं होतं. केवळ एका व्यक्तीनं (बहुधा चाकूसारख्या हत्यारानं) केलेले अनेक खून, एवढीच गोष्ट असणारा स्लॅशर पुढे अनेक काळ टिकून राहिला, आणि आजही दिसतो, ही `सायको'ची पुण्याई म्हटली पाहिजे. मात्र एकट्या `सायको'ची नाही.
1978 मध्ये जॉन कारपेन्टर या दिग्दर्शकाने  `हॅलोवीन' नावाचा चित्रपट काढला आणि स्लॅशर्स पुन्हा उजेडात आले. "हॅलोवीन'लाही गोष्ट जवळजवळ नव्हतीच. एक सहा वर्षांचा मुलगा आपल्या मोठ्या बहिणीला तिच्या मित्राबरोबर पाहतो, आणि मित्र गेल्यानंतर स्वयंपाकघरातली एक मोठी सुरी घेऊन बहिणीला मारून टाकतो, अशी या चित्रपटाची सुरवात होती. मात्र चित्रपटातल्या प्रमुख घटना घडतात त्या हा मुलगा- म्हणजे माईक मायर्स मोठा झाल्यावर. त्यानं केलेल्या कृत्यानंतर वेडाच्या इस्पितळात ठेवलेला माईक तिथून पळ काढतो आणि हॅलोवीनच्या दिवशी आपल्या गावात परत येतो. त्याचा माग काढत डॉक्‍टर सॅम लुईसही गावात पोचतो. माईकला आपले बळी मिळतात ते ऍनी, लिंडा आणि लॉरीच्या (जेमी ली कर्टिस) रूपात. आणि रात्र संपायच्या आत यांतले दोन बळी त्यानं घेतलेले असतात. `हॅलोवीन' प्रदर्शित झाला तेव्हा त्याच्याकडे अनेकांचं दुर्लक्ष झालं, आणि इतर सामान्य भयपटांप्रमाणेच त्याच्याकडे पाहिलं गेलं. मात्र महिन्याभरानं टॉम ऍलननं या चित्रपटाविषयी व्हिलेज व्हॉईस मासिकात एक लेख लिहिला आणि लगेचंच समीक्षकांनी "हॅलोवीन'कडे वेगळ्या नजरेनं पाहायला सुरवात केली.
या चित्रपटातील भीती ही केवळ भीतीच आहे. प्रत्यक्ष मारण्याच्या घटनाही यात कमी आहेत आणि असणारे मृत्यूही रक्तामांसाचा चिखल करून किळसवाणे करण्यात आलेले नाहीत. माईकचा चेहरा आपल्याला एका जागेचा अपवाद वगळता जवळजवळ दिसतच नाही. त्याचं मुखवटा लावणं, सावल्यांमध्ये वावरणं यांसारख्या गोष्टी त्याला माणसापेक्षा काहीतरी वेगळी शक्ती म्हणून दाखवतात. त्याच्याबद्दल भीतीचं वातावरण तयार करतात. आणि हे वातावरणच `हॅलोवीन'ला इतर चित्रपटांहून वेगळा बनवतं`हॅलोवीन'च्या कथेचा आकार "सायको'सारखा नसला, तरी त्याच्या केंद्रस्थानी असणा-या खलनायकाच्या मानसिकतेशी आणि कारपेन्टरच्या विषयाच्या हाताळणीशी  `सायको'चा प्रभाव नक्कीच जोडलेला आहे. या दोन चित्रपटांना जोडणाऱ्या आणखी दोन गोष्टी म्हणजे `हॅलोवीन'ची नायिका जेमी ली कर्टिस, ही सायकोच्या शॉवर सीनमध्ये बळी पडणाऱ्या जेनेट ली ची मुलगी आणि "हॅलोवीन'मधल्या डॉक्‍टरचं सॅम न्यूमीस हे नावही `सायको'मधल्या एका प्रमुख व्यक्तिरेखेचं आहे.
या दोन चित्रपटांनी हा जॉनर भरभक्कम केला; पण नंतरच्या काही वर्षांमध्ये त्याचं स्वरूप बदलायला लागलं. 1980 मधला `फ्रायडे द थर्टीन्थ' साधारण याच प्रकारचा (पण दर्जानं कनिष्ठ) होता, पण हॅलोवीन/फ्रायडे ची सीक्वल्स आणि `नाईटमेअर ऑन एल्म स्ट्रीट' मध्ये दिग्दर्शकांनी खलनायकाला जवळपास भुताचा दर्जा देऊन टाकला आणि हे चित्रपट वाढत्या बळींच्या आणि सामान्य हाताळणीच्या चौकटीत फसले. यातून त्यांना बाहेर काढलं 1996 मध्ये, `नाईटमेअर ऑन एल्म स्ट्रीट' च्या वेस क्रेव्हन या दिग्दर्शकानं, आपल्या `स्क्रीम' चित्रपटापासून. "स्क्रीम' हा भयपट म्हणून तर उत्तम होताच, पण त्याला विनोदाचं चांगलं अंग होतं. भयपट आणि भयपटाचं विडंबन या दोन्ही पातळ्यांवर `स्क्रीम' यशस्वी झाला.
स्क्रीमच्या शेवटाकडे मुलांचा एक ग्रुप `हॅलोवीन' चित्रपट टीव्हीवर पाहत बसलेला असतो. यातला एक जण भयपटात जिवंत राहण्याचे तीन नियम मांडतो. शरीरसंबंध ठेवायचे नाहीत, दारू किंवा ड्रग्ज घ्यायचे नाहीत आणि "मी आलोच हां' असं म्हणून कुठंही जायचं नाही. या प्रकारचे चित्रपट पाहणाऱ्यांना हे तीनही नियम किती अचूक आहेत हे सहज लक्षात येईल.
गेली काही वर्षं स्लॅशर्स थोडे थंडावले होते. आय नो व्हॉट यू डिड लास्ट समर, अर्बन लेजन्ड आणि फायनल डेस्टिनेशन यांनी ही कमी भरून काढण्याचा काही प्रमाणात प्रयत्न केला; पण तो म्हणावा तितका यशस्वी झाला नाही.
मात्र गेल्या दशकातले दोन चित्रपट कदाचित या चित्रप्रकाराला पुन्हा उजेडात आणू शकतील. मात्र यांतला एकही चित्रपट अमेरिकन नाही. `हाय टेन्शन' (2003) आहे फ्रेंच , तर `वुल्फ क्रीक' (2005) ऑस्ट्रेलियन. हे दोन्ही चित्रपट काही प्रमाणात रोड मुव्हीच्या व्याख्येत बसणारे आहेत, लो बजेटही आहेत, आणि कथानकही खूपच सोपं आहे.

शेवटची पंधरा मिनिटं सोडली, तर `हाय टेन्शन' जवळजवळ डीन कुण्ट्झ या लेखकाच्या `इन्टेन्सिटी' कादंबरीवर आधारल्यासारखा वाटतो. ही दोन मुलींची गोष्ट आहे. मेरी (सेसिल डी फ्रान्स) आणि ऍलेक्‍स (मेवेन) . दोघी ऍलेक्‍सच्या घरी निघाल्यात. तिथे पोचल्यावर पहिल्याच रात्री एक माथेफिरू तिथे पोचतो . मेरी आणि ऍलेक्‍स सोडून सर्वांना (यात एक पाच वर्षांचा मुलगाही आला) शहारे येतील अशा भयंकर पद्धतीने मारतो. मेरी लपून राहते, पण ऍलेक्‍सला तो आपल्या ट्रकमध्ये टाकतो आणि निघतो. मेरी मात्र ऍलेक्‍सचा माग सोडत नाही.
या चित्रपटाचा शेवट वेगळा असता तर मला तो कदाचित आवडला असता. आहे त्या परिस्थितीत हा शेवट पूर्ण चित्रपटाची हवा काढून टाकतो. मात्र यातला लक्षात घेण्याजोगा भाग आहे तो हा, की स्लॅशर्स आता मध्यंतरी आलेल्या अतिमानवी किंवा चमकदार कथनशैलीतून पुन्हा बाहेर पडताहेत. आता त्यांचे राक्षस हे पुन्हा मानवी रूपांतच पाहायला मिळताहेत. वुल्फ क्रीक मात्र मला भयपट म्हणून आवडला. हे माझं व्यक्तिगत मत आहे, कारण हादेखील न आवडणारे अनेक जण असतील याची मला कल्पना आहे. तो अनेकांना का आवडणार नाही, हेदेखील सांगतो. भयपटामध्ये दिसणारे मृत्यू किंवा गुन्हेगाराची आपल्या गुन्ह्याकडे पाहण्याची दृष्टी दाखवण्याची काही कन्व्हेन्शन्स आहेत. काही पारंपरिक नियम आहेत. एक मर्यादा आहे. वुल्फ क्रीकचा खलनायक किमान एका विशिष्ट जागी ही मर्यादा ओलांडतो आणि मग तो जे करतो ते आपल्याला पाहवत नाही. पाहवत नाही याचा अर्थ ते रक्तरंजित आहे असं नाही; भयानकता आहे ती त्याच्या कृतीतच. एरवी हा चित्रपट बराच स्वच्छ आहे.
इथे ट्रीपवर आहेत ते तिघे. लिझ (कॅसान्ड्रा मॅगराथ) , क्रीस्टी (केटी मोरासी) आणि बेन (नेथन फिलिप्स) मुली ब्रिटिश आहेत, तर मुलगा ऑस्ट्रेलियन. मात्र ऑस्ट्रेलियाच्या ज्या भागातून ते जाताहेत, तो बेनलाही नवा आहे. `वुल्फ क्रीक' पहिला बराच काळ संथपणे जातो. या तिघांमधले मैत्रीचे संबंध आपल्याला दाखवून देतो. या सगळ्या भागाचं चित्रीकरण अत्यंत साधेपणानं केलं आहे. फॅशन, स्टाईल, इफेक्‍ट्‌स याचा संबंध नाही. मात्र हा साधेपणा हे चित्रण खूप खऱ्यासारखं करतो, ज्यामुळे नंतरचा भाग आपल्याला अधिकच अस्वस्थ करून सोडतो. तिघं "वुल्फ क्रीक' या जागी पोचतात आणि त्यांची गाडी बंद पडते. अंधार होतो. अचानक एका गाडीतून मिक टेलर (जॉन जाराट) हा हसतमुख गृहस्थ येतो आणि मदत करायची तयारी दाखवतो. तिघे त्याच्याबरोबर जायला तयार होतात. पुढल्या भागाची आपण कल्पना करू शकतो.
टेन्शन आणि क्रीक हे दोन्ही चित्रपट भीती तयार करण्याच्या बाबतीत बाजी मारतात. क्रीक थोडी अधिकच. हॉलीवूड शैलीत आज भरकटत चाललेल्या स्लॅशर जॉनरला पुन्हा योग्य मार्गावर आणण्याची ताकद या दोघांमध्ये मिळून आहे. प्रश्‍न एवढाच आहे, की योग्य मार्गावर येण्याची हॉलिवूडला इच्छा आहे का?

- गणेश मतकरी