राशोमॉन - ज्याचं त्याचं सत्य!

चित्रपट आपल्याला पूर्णपणे उमजायचा तर तो आपल्याला काय सांगण्याचा प्रयत्न करतो आहे, हे अचूक लक्षात यावं लागतं, आणि अनेकदा केवळ कथाभाग समजणं त्यासाठी पुरेसं नसतं. चित्रपटात मांडलेली कथा, त्याचा घटनाक्रम हा निवेदनाचा एक भाग असतो, पण काही उत्तम चित्रपट केवळ कथेपलीकडे जाणारा आशय मांडण्यासाठी त्याचा वापर करतात. मग कथानकाचं वरवर रहस्य, युद्ध यासारख्या एखाद्या शैलीकडे झुकणं हे प्रेक्षकाची दिशाभूल करणारं ठरायचाही संभव असतो.
गेल्या शतकाच्या मध्यापर्यंतचे चित्रपट हे बहुधा सरळ रेषेत कथानक मांडणारे आणि कथानकालाच सर्वात अधिक महत्त्व देणारे होते. रचनेतले, निवेदनातले प्रयोग हे फार ऐकिवात नव्हते. अकिरा कुरोसावाने दिग्दर्शित केलेल्या जपानी चित्रपटांना जागतिक चित्रपटात महत्त्वाचं स्थान मिळवून देणा-या `राशोमॉन`(१९५०)चं महत्त्व आहे ते त्यासाठीच. वरवर पाहता राशोमॉन एका रहस्यमय घटनेभोवती गुंफलेला आहे. भर दुपारी, एका रानात झालेल्या बलात्कार अन् खुनामागचं सत्यशोधन असं त्याचं स्वरूप आहे. मात्र प्रत्यक्षात आपण पाहिलं तर चित्रपटाचा हेतू या एका घटनेशी जोडलेला नाही. गुन्हा, त्याचा तपास, साक्षी पुरावे चित्रपटात असूनही रहस्याचा उलगडादेखील त्याला अपेक्षित नाही. राशोमॉनचा शोध आहे तो सत्य या शोधाआधारे माणूसकी म्हणजे काय हे उलगडून पाहाणं हा कुरोसावाचा दुय्यम अजेंडा.
कुरोसावा हे नाव एकाचवेळी व्यावसायिक अन् प्रायोगिक मूल्य असणा-या चित्रपटासाठी घेतलं जाऊ शकतं, जी त्याच्या जवळपास प्रत्येक चित्रपटात एकत्रितपणे पाहायला मिळत. त्याच्या अनेक कलाकृतींनी चित्रपटसृष्टीवर दूरगामी परिणाम केला. देशोदेशीचे उत्तमोत्तम वाङमयीन किंवा नाट्य/चित्रपटीय संदर्भ त्याने शिस्तबद्धपणे अन् आपल्या संस्कृतीशी प्रामाणिक राहून वापरले. तत्कालिन सामाजिक चित्रपट, गुन्हेगारीपट, ऐतिहासिक विषय, शेक्सपीअर, मॅक्झिम गॉर्कीसारख्या नाटकांची रुपांतरं, टॉलस्टॉयपासून एड एक्बेनपर्यंत सर्व प्रकारच्या लेखकांच्या साहित्यकृतीचा वापर, लोकप्रिय कथासूत्रांची वेगळी मांडणी, कथानकाच्या रचनेतले प्रयोग, अमेरिकन वेस्टर्न चित्रपटाच्या प्रभावतल्या सामुराईंसारख्या पारंपरिक जपानी कथाविषयात रुजवणं अशा अनेक प्रकारांनी कुरोसावा आपले चित्रपट तत्कालिन इतर चित्रपटांहून वेगळे बनवत राहिला. त्यातले सर्वच प्रयोग यशस्वी ठरले असं नाही, पण जे झाले त्यांनी कुरोसावाचं नाव जगभर पोहोचवलं. जागतिक चित्रपटांच्या इतिहासातल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांत निर्विवादपणे गणले जातील असे किमान दोन चित्रपट कुरोसावाच्या नावावर जमा आहेत. अनेक भाषांत, अनेक काळात भिन्न पार्श्वभूमीवर आपला प्रभाव नोंदवणारे हे दोन चित्रपट म्हणजे राशॉमॉन आणि सेव्हन सामुराई.
नॉन लिनिअर नॅरेटीव्ह हा आज प्रचलित असणारा निवेदनाचा प्रकार आहे. कथा काळाच्या संदर्भाने क्रमवार न मांडता तिची आशयाला पूरक अशी वेगळी मांडणी करणारा राशोमॉन हा आद्यपुरूष. गेल्या साठेक वर्षात त्याचा परिणाम पुसला गेलेला नाही, आणि त्या प्रभावाखाली काम करणारे दिग्दर्शक आजही चित्रपटक्षेत्रात नाव मिळवून आहेत.
चित्रपट प्रामुख्याने तीन ठिकाणी घडतो. प्रत्यक्ष घटना घडली त्या जंगलात, नंतर न्यायालयात आणि पुढे राशोमॉन नामक क्योटो गावाच्या वेशीवर. जंगलात घडणा-या मुख्य कथानकाचा भाग हा यातला सर्वाधिक काळ व्यापतो, तर कथानकाला फ्रेम करणारं वेशीवरलं `कथाबाह्य कथानक` हे त्या घटनांना तत्कालिन वास्तवाचा संदर्भ देऊ करतं आणि चित्रपटाला मांडायच्या मूळ आदेशाकडे निर्देश करतं. प्रत्यक्षात जंगलातल्या घटना अन् वेशीवरल्या घटना या रुनोसूके आकुतागावा यांच्या स्वतंत्र कथांवरून सुचलेल्या आहेत. चित्रपट ज्या पद्धतीने त्यांची सांगड घालतो, त्यावरून दिग्दर्शकाचं आपल्या माध्यमावरलं नियंत्रण दिसून येतं.
राशॉमॉन सुरू होतो तो धो धो पडणा-या पावसात, वेशीच्या पडक्या वास्तूत. इथे थांबलेयत एक लाकूडतो़ड्या (ताकाशी शिमुरा) आणि एक धर्मगुरू (मिनोरू चिआकी) ही दोघं कोणत्याशा धक्क्यातून न सावरता येणारे. त्यांनी नुकतंच असं काहीतरी ऐकलं-पाहिलेलं, की जे त्यांचा मानवजातीवरचा विश्वासच हलवेल. पावसातून आस-याला आलेल्या तिस-या एकाला ते आपली हकीकत सांगू पाहतात. या आशेने की, तो तरी या घटनेचा अर्थ सांगू शकेल.
लाकूडतोड्याला तीन दिवसांपूर्वी जंगलात एका सामुराई (माजायुकी मोरी) योद्ध्याचं प्रेत मिळालेलं, अन् धर्मगुरूनेही त्याच दिवशी या योद्ध्याला एका तरुणीसोबत जाताना पाहिलेलं. न्यायालयात साक्ष देण्यासाठी हजर झालेल्या या दोघांना तिथेच या घटनेचे इतर पैलूही कळतात. योद्ध्याच्या मृत्यूला जबाबदार असतो तो ताजोमारू (तोशिरो मिफ्यूने). त्याने या योद्ध्याला बंदीवान करून त्याच्या पत्नीचा उपभोग घेतलेला असतो, आणि काही काळात तोदेखील पोलिसांच्या तावडीत सापडलेला असतो. ताजोमारूच्या म्हणण्याप्रमाणे योद्ध्याची पत्नी स्वखुषीने शरीरसंबंधासाठी तयार झालेली असते आणि योद्ध्याच्या मृत्यूला जबाबदार देखील तीच असते. मात्र न्यायालयात इतर साक्षी होतात आणि ताजोमारूच्या हकीकतीपेक्षा वेगळं सत्य बाहेर यायला लागंतं. योद्ध्याची पत्नी या घटना निराळ्याच पद्धतीने मांडते, अन् प्लॅन्चेटच्या मदतीने साक्ष देणारा योद्धाही वेगळंच काही सांगतो. तिघांच्या साक्षी होऊनही खरं काय घडलं हे शंभर टक्के माहीतच नसतं. आता वेशीवरल्या चर्चेतून एक नवीनच हकीकत बाहेर निघते. पोलिसांचा ससेमीरा नको म्हणून गप्प बसलेला लाकूडतोड्या सांगून टाकतो की आपण हा सारा प्रकार पाहिलाय. मात्र सर्व साक्षींशी थोडंफार साम्य असलेल्या लाकूडतोड्याची गोष्ट देखील कसोटीला उतरणार नसते.
राशोमॉन आपली पटकथा एका लयीत मांडतो. साक्षीत सांगितलेल्या घटना या प्रत्यक्ष तशाच घडल्या असल्या- नसल्या तरी आपल्याला प्रत्यक्ष घडल्याप्रमाणे दाखविल्या जातात. त्यांचं आपल्याला प्रत्यक्ष दिसणं हाच जणू आपल्यासाठी त्यांच्या खरेपणाचा पुरावा ठरतो. या क्लृप्तीचा त्यामानाने नवा अन् परिचित वापर हा ब्रायन सिंगरच्या `युज्वल सस्पेक्ट्स`मधे अन् क्रिस्टोफर नोलानच्या मेमेन्टोमधे पाहायला मिळतो. (अनरिलायबल नॅरेटर्सनी या दोन्ही चित्रपटात निवेदन केलेल्या घटना आपण पडद्यावर पाहातो, मात्र त्याचा अर्थ त्या ख-या असतात असा मात्र नव्हे.)
घटनांनंतर न्यायालयीन साक्ष येते जी जवळपास प्रेक्षकांपुढे केल्याचा परिणाम साधते. इथे पारंपरिक वळणाचं न्यायालय वा निवाडा करणारा न्यायाधीश दिसत नाही. दिसते ती मागे असणारी एक भिंत अन् कॅमेराच्या शेडसमोर असणारे साक्षीदार. आश्चर्य म्हणजे न्यायाधीशाचा आवाजही येत नाही. साक्षीदार मात्र त्याचे प्रश्न ऐकल्यासारखे करून त्यांना उत्तरं देतात. म्हणजे जवळपास आपल्यालाच. प्रत्येकाची बाजू मांडली गेल्यावर आपण काही वेळ वेशीवर परततो, जिथे झाल्या साक्षीचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न होतो. कारण शोधली जातात, स्पष्टीकरण दिली जातात, आणि लवकरच आपण पुढल्या हकीकतीकडे वळतो.
चित्रपटाची सर्वात महत्त्वपूर्ण युक्ती, जी आपल्याला केवळ एका अपराधाभोवती रेंगाळत ठेवत नाही, ती म्हणजे दिग्दर्शकाने त्रयस्थपणे सत्य सांगण्याला दिलेला नकार. त्यामुळे आपण ऐकतो त्या केवळ चार साक्षीदारांच्या बाजू, ज्या यातून निष्कर्ष निघतो तो हा की, सत्य हे व्यक्तीसापेक्ष असतं. प्रत्येकजण घडणा-या घटना आपल्या दृष्टिकोनातून पाहातो अन् हा दृष्टिकोन हेच त्याच्या पुढलं सत्य. संपूर्ण, निर्भेळ सत्य असा काही प्रकारच अस्तित्त्वात नाही.
हा अतिशय रॅडिकल स्वरूपाचा तात्त्विक विचार मांडताना राशोमॉन आपल्या दुय्यम, वेशीवर घडणा-या कथेतून आणखी एक, तितकीच आशयघन गोष्ट सांगतो. संपूर्ण चित्रपट भर वेशीवर चाललेली चर्चा ही मानवजातीकडे स्वार्थी, क्रूर, केवळ आपल्यापुरतं पाहणारी अन् वाईट स्वभावाची म्हणून पाहतो. चित्रपटाच्या सुरुवातीलाच धर्मगुरूचा माणसांवर नसलेला विश्वास चित्रपटाच्या अखेरपर्यंत अधिकच उडतो.मात्र शेवटी चित्रपट असा एक मुद्दा मांडतो जो या मानवजातीबद्दलच्या टोकाच्या प्रतिक्रियेला तडा देतो आणि सकारात्मक शेवट साधतो. हा शेवटच्या प्रसंगात येणारा विचार, अन् आपल्या नव्या स्वरूपाच्या मांडणीतून साधलेला युक्तीवाद यामुळे राशोमॉन त्यातल्या गुन्ह्याच्या, रहस्याच्या तपशीलात अडकत नाही. तर एका जागतिक स्वरूपाच्या तात्त्विक विधानापर्यंत येतो.
चित्रपटात एकाऐवजी अनेक कथानकांची मांडणी करणं, त्यांच्या क्रमवारीत बदल घडवणं, एकच प्रसंग भिन्न दृष्टिकोनांतून पुन्हा पुन्हा दाखवणं, अनरिलायबल नॅरेटरचा महत्त्वपूर्ण वापर करणं अशा इथे प्रथम आलेल्या अनेक गोष्टी कालांतराने प्रचलित झाल्या आणि आजही चित्रपटात पाहता येतात. १९५२च्या ऑस्कर समारंभात राशोमॉनचा परभाषीय सर्वोत्कृष्ट चित्रपटासाठी गौरव करण्यात आला, आणि १९६४चा आऊटरेज हा त्याचं अधिकृत हॉलीवूड रुपांतर होता. मात्र थेट रुपांतर नसूनही शैली, मांडणी अन् आशय यांमधलं साम्य, हीरो,व्हॅन्टेज पॉईन्ट, हुडविन्कड, वन नाईट अ‍ॅट मॅककूल्स, बेसिक अशा कितीतरी चित्रपटात पाहता येतं. क्वेन्टीन टेरेन्टीनो, रॉबर्ट रॉड्रिग्ज, क्रिस्टोफर नोलन यासारख्या दिग्दर्शकांवरला `राशोमॉन इफेक्ट` आजही तसाच आहे.
- गणेश मतकरी