"300' मिलरचा चित्रपट

इराणने "300' नावाच्या चित्रपटावर आक्षेप घेतला आणि त्याला अमेरिकेच्या मध्यपूर्वविरोधी धोरणाचा भाग असल्याचं जाहीर केलं. का, तर म्हणे स्पार्टाच्या जेमतेम 300 योद्ध्यांनी पर्शियन सम्राट झर्क्झेसच्या लक्षावधी सैनिकांशी दिलेल्या कडव्या लढ्याचं यात चित्रण आहे. शेवटी स्पार्टाला हार पत्करावी लागते तीदेखील फितुरीमुळे. त्यामुळे असं चित्रण जागतिक चित्रपटात होणं, हा पर्शियाचा- अर्थात इराणचा अपमान आहे आणि अमेरिकन चित्रकर्त्यांमध्ये तो करण्याची हिंमत येते, ती त्यांच्या राजकीय धोरणाच्या पाठिंब्यानं, असा हा शोध आहे. या मुद्द्याची गंमत वाटत असतानाच आपल्याकडल्या एका इंग्रजी दैनिकातही या विचारधारेला संमती देणारं एका पारशी महाशयांचं पत्र पाहण्यात आलं. त्यांचा विरोध तर चित्रपटात झर्क्झेसची भूमिका वठवणाऱ्या कलावंतालाही होता. तो पुरेसा पर्शियन दिसत नाही आणि देवाचा अंश असलेला सम्राट म्हणून हा माणूस फारच कळकट दिसतो, असंही त्यांनी म्हटलं होतं.
या दोन्ही युक्तिवादांना फार अर्थ नाही आणि आपल्या चित्रपटावर या प्रकारचे चमत्कारिक आक्षेप घेतले जातील, असं "300' च्या झॅक स्नायडर या दिग्दर्शकालाही वाटलं नसेल. अर्थ नसण्याची कारणं दोन. एक म्हणजे स्पार्टानं दिलेल्या लढ्याची गोष्ट काही चित्रकर्त्यांच्या डोक्यातून निघालेली नाही. थर्मोपायलीचं युद्ध ही ऐतिहासिक नोंद असलेली घटना आहे. ती इतकी जुनी म्हणजे ख्रिस्तपूर्व 480 मधील असल्यानं तिचा पुरेसा तपशील उपलब्ध नाही आणि माहिती साधारण दंतकथेच्या स्वरूपातच शिल्लक आहे; पण युद्ध कोणाकोणांत झालं, कोण जिंकलं, कोण हरलं, त्या युद्धाचा दूरगामी परिणाम काय झाला, या गोष्टी वादातीत आहेत. त्यातून चित्रपटाचं सादरीकरण काही इतिहासाला पडद्यावर आणण्याचा एकमेव हेतू मनात ठेवून केलेलं नाही. तपशील अचूक असण्याचा चित्रकर्त्यांचा दावाही नाही. त्यांचा कथेकडं पाहण्याचा एक हेतू हा वीरश्रीपूर्ण दंतकथा नेत्रदीपक पद्धतीनं मांडण्याचा आहे. कथेतही महत्त्व अमुक देश आणि तमुक वंश याला नसून, कोंडीत पकडल्या गेलेल्या राजानं आपल्या मूठभर सैनिकांसह कसा पराक्रम गाजवला आणि युद्धात हरतानाही त्यानं कशी दूरदृष्टी दाखवली, याला आहे. कथा शौर्याची, मर्दानगीच्या सांकेतिक व्याख्येची, त्यागाची आहे आणि त्यापलीकडले अर्थ त्यातून काढू नयेत, कारण ते अभिप्रेत नाहीत.
आक्षेप बिनबुडाचे असल्याचं दुसरं कारण अधिक महत्त्वाचं आहे आणि ते म्हणजे "फ्रॅन्क मिलर.' फ्रॅन्क मिलरचा सहभाग या चित्रपटातला सर्वाधिक महत्त्वाचा आहे. इतका, की तो नसता तर "300' अस्तित्वातच आला नसता. मिलरचं नाव आपल्याकडं फार प्रमाणात माहीत असेलसं नाही. तो ग्राफिक नॉव्हेलिस्ट आहे. त्याची चित्रशैली वास्तववादी नाही, तर अतिशय स्टायलाईज्ड आहे. मोजक्žया रेघांतून अचूक परिणाम देणारी, लक्षात राहणाऱ्या दृश्žयप्रतिमा असणारी चित्रं काढणं ही त्याची खासीयत आहे. त्याच्या नावाला आणखी एका कारणासाठी महत्त्व द्यायला हवं, ते म्हणजे त्याच्या पुस्तकांनी चित्रपटांचा एक नवाच प्रकार अस्तित्वात आणला आहे. आजवर कॉमिक्स आणि ग्राफिक नॉव्हेल्सवर चित्रपट आधारले जात असत; पण रॉबर्ट रॉड्रिग्ज या दिग्दर्शकानं मिलरच्या "सिन सिटी' मालिकेतल्या साडेतीन पुस्तकांचं असं काही अफलातून रूपांतर केलं, की आधारित या शब्दाला नवाच अर्थ आला. दिग्दर्शक आपल्या दृश्ययोजना ठरवताना छोट्या रेखाचित्रांमधून प्रसंग आखत जातात, ज्याला चित्रपटीय भाषेत "स्टोरी बोर्ड' म्हटलं जातं. रॉड्रिग्जनं स्वतः वेगळा "स्टोरी बोर्ड' न करता मिलरच्या मूळ पुस्तकांनाच "स्टोरी बोर्ड' म्हणून वापरलं आणि बहुसंख्य संवादही जसेच्या तसे पुस्तकातून उचलले. पार्श्वभूमीही पुस्तकातली वाटण्यासाठी डिजिटली तयार केली आणि मिलरच्या व्यक्तिरेखा उभ्या करण्यासाठी कलावंतांचं रंगरूपही बदलून टाकलं. सिन सिटी ही पुस्तकाची आवृत्ती नाही, तर जणू पडद्यावर आलेलं प्रत्यक्ष पुस्तकच आहे. "300'ची प्रेरणा स्नायडरनं सिन सिटीवरून घेतली, हे उघड आहे. कारण इथं पुन्हा एकदा मिलरचं पुस्तक पडद्यावर आकाराला आलं रेखाचित्रांना जसंच्या तसं चित्रपटाच्या चौकटीत साकारत.
"300' वर घेतलेले आक्षेप मिलरच्या मूळ पुस्तकाला जमेला धरत नाहीत आणि त्यामुळेच ते फसतात. फ्रॅन्क मिलरचं "300' पाहण्यासारखं आहे. पाच भागांत काढलेल्या या ग्राफिक नॉव्हेलमध्ये हे स्पष्ट होतं, की मिलरला कथेहून आकर्षित करतात त्या प्रतिमा. खरं तर इथं फार मोठी कथाच नाही; आहे केवळ एक युद्ध, त्याची थोडी (थोडी म्हणजे फारच थोडी) पार्श्वभूमी आणि या युद्धाच्या परिणामाविषयी थोडा सूचक भाग. इथली मुख्य पात्रंही तपशिलात रचलेली नाहीत, तर थोडक्यात स्वभावविशेष देऊन उभी केलेली. राजा लिओनिडस हा वीर योद्धा, कोणत्याही प्रसंगी हार न मानणारा, राणी तडफदार, राजाला साथ देणारी. झर्क्झेस गर्विष्ठ, ज्या गर्वातच त्याचा विनाश दडलेला असू शकेल. इतर व्यक्तिरेखा ही खरं तर पात्रांपेक्षा अधिक शरीरं. मिलरच्या कुंचल्याला प्रमाण मानून कागदावर उतरलेली. बलवान योद्धे, सुंदर स्त्रिया, भ्रष्ट विद्वान यांच्या कागदावरल्या रचना तरबेज कुंचल्यातून आणि कल्पनेतून उतरलेल्या. पाहणाऱ्याला गुंग करून टाकणाऱ्या. झॅकनं आपला दृष्टिकोन रॉड्रिग्जसारखाच ठेवला आहे. मात्र इथं त्याच्यापुढे वेगळी आव्हानं आहेत. सिन सिटी बनवतानाची सर्वांत आव्हानात्मक गोष्ट होती, जी पुस्तकातील करड्याचा पूर्ण अभाव असणारी काळी-पांढरी चित्रं परिणाम कमी न करता पडद्यावर कशी आणावीत ही, आणि मोजक्žया रंगछटा या गडद काळ्या रंगाबरोबर वापरताना येणाऱ्या तांत्रिक अडचणी कशा सोडवाव्यात ही. इथं प्रश्न आहे तो भव्यतेचा. चित्रातली भव्यता पडद्यावर आणणं, हे मूळ संकल्पना कागदावर उपलब्ध असल्या तरी सोपं नाही. दोन्ही दिग्दर्शकांनी शोधलेले उपाय हे प्रामुख्यानं संगणकीय आहेत आणि या क्षेत्रात एके काळी केवळ स्पेशल इफेक्žट् ससाठी वापरण्यात येणाऱ्या या माध्यमाच्या वाढत्या ताकदीचा पुरावा देणारे आहेत.
मूळ इतिहास, दंतकथा, मिलर यांना सोडून आणखी एका गोष्टीचा अप्रत्यक्ष प्रभावही "300' वर आहे. ती म्हणजे 1962 मध्ये येऊन गेलेला "300 स्पार्टन् स' हा चित्रपट. मिलरला लहानपणापासून भलताच आवडणारा हा चित्रपट. किंबहुना या आवडीतूनच त्यानं या कथानकावर पुस्तक करायला घेतलं. आज पुस्तकाचा पुन्हा चित्रपट झाला आणि एक वर्तुळ पूर्ण झालं. सिन सिटीनं फिल्म न् वार (Film Noir) प्रकारच्या चित्रपटांकडं प्रेक्षकांचं लक्ष पुन्हा वेधलं ते त्यातल्या गुन्हेगारी कथांच्या सरमिसळीनं, गडद रंगछटांमुळे आणि व्यक्तिरेखांना असणाऱ्या ग्रे शेड् समुळे. "300' मुळे प्रेक्षक पुन्हा ऐतिहासिक युद्धकथांकडं वळण्याचा संभव आहे, मात्र या कथा सादरीकरणात पुरेशा आधुनिक असल्या तर.
दरम्यान हा नव्या चित्रप्रकाराचा जन्मदाता आपली किती अपत्यं पडद्यावर येऊ देतो, हा विषय यापुढं कायमच कुतूहलाचा राहायला हरकत नाही.
-गणेश मतकरी