वास्तवाशी सुसंगत-बॅटमॅन

स्टार वॉर्स मालिकेच्या दुसऱ्या भागात म्हणजे "एम्पायर स्ट्राईक्‍स बॅक'मध्ये लुक स्कायवॉकरने आपल्या साम्राज्यवादी पित्यापासून सुटका मिळवण्यासाठी स्वतःचा हात तोडून टाकायला मागेपुढे पाहिले नाही. सुपरमॅन-२ मध्ये सुपरमॅनने आपल्या शक्तींचा त्याग करून आयुष्यभर क्‍लार्क केंट बनायची तयारी दाखवली आणि स्पायडरमॅनच्या दुसऱ्या भागात धावपळीने त्रासलेल्या पीटर पार्करने आपला स्पायडर सूट कचऱ्याच्या डब्यात फेकून दिला. .......

एकूण चित्रपटांचा इतिहास पाहता लक्षात येईल, की फॅंटसी या चित्रप्रकारात मोडणाऱ्या अन्‌ विशिष्ट रचना गृहीत धरणाऱ्या चित्रत्रयींचे दुसरे भाग ही त्यांच्या नायकांच्या मानसिकतेची कसोटी पाहणारे, अन्‌ संघर्षातल्या चाली प्रतचालींना वैचारिक दृष्टिकोनातून टोकाला पोचवणारे असतात. अनेकदा इथे नायकांपेक्षा खलनायकांना प्राधान्य येते आणि कथानकाच्या दृष्टिकोनातून त्यांचे शेवट हे क्‍लिफहॅंगर्ससारखे, म्हणजेच पुढल्या भागाविषयीची उत्कंठा टिपेला पोचवणारे असतात.
खासकरून सुपरहिरो चित्रपटांमध्ये हे गणित अधिकच निश्‍चित असते. पहिले भाग बहुधा "ओरिजिन' स्टोरी असतात- जिथे नायक सुपरहिरो बनतात तरी किंवा सुपरमॅनसारखे मुळातच शक्तिशाली असले तर ते स्वतःची ओळख तरी तयार करतात. पहिल्या भागात खलनायकांशी सामना जरूर होतो, पण इथे नायकाला उभे करण्यातच खूप वेळ गेल्याने नायकाने मिळवलेला विजय हा काहीसा तात्पुरता असतो. दुसरे भाग हे संपूर्णपणे संघर्षाने व्यापलेले असतात अन्‌ नायक आणि खलनायक या सर्वांच्या दृष्टीने हे भाग शोकेससारखे वापरले जातात. अखेर बहुधा खलनायकांचे पारडे वर जाते आणि तिसऱ्या भागात नायक बदला कसा घेणार, याविषयी वातावरणनिर्मिती केली जाते. अनेकदा हे चित्रपट "स्टॅंड अलोन' असतात. कोणताही एक भाग बघताना मागला-पुढला पाहायची फार गरज नसते. कारण प्रत्येक भागातली साहसे ही स्वतंत्रपणे संकल्पित असतात. मात्र बहुतेक वेळा कथानकांचा काही विशिष्ट धागा पुढे नेत राहणं आणि तीन भाग पुरणारा आलेख रचत नेणे, हे यातल्या चांगल्या चित्रपटांचे वैशिष्ट्य असते.
पहिल्या दोन भागांवरून हे दिसून येते, की दिग्दर्शक क्रिस्टोफर नोलानची नवी बॅटमॅन मालिका या मांडणीला अपवाद नसावी. एक सुपरहिरो म्हणून बॅटमॅनचा वेगळेपणा हा, की मुळात हा सुपरहिरोच नाही. म्हणजे त्याच्याकडे अशा कोणत्याही शक्ती नाहीत- ज्या त्याला सामान्यांहून वेगळ्या बनवतील. आपल्या अतिशय श्रीमंत आणि सज्जन आई- वडिलांच्या आपल्या डोळ्यांदेखत झालेल्या मृत्यूच्या आठवणीने झपाटलेला ब्रूस वेन (क्रिश्‍चन बेल) हा रात्री आपली ओळख बदलून मुखवटाधारी बॅटमॅन होतो. मात्र त्याची खरी शक्ती ही त्याच्याकडच्या अद्ययावत यंत्रसामग्रीइतकीच त्याने स्वतःभोवती निर्माण केलेल्या वलयात आहे. गुन्हेगार अधिक घाबरतात, ते या वलयाला.
आपल्या दोन्ही चित्रपटांमधून दिग्दर्शक नोलानचा प्रयत्न आहे तो बॅटमॅनच्या या संकल्पनेला अधिकाधिक वास्तव करायचा. टिम बर्टनने आपल्या मूळ चित्रपटात कल्पिलेल्या धूसर, गॉथिक पण पूर्णतः काल्पनिक जगापेक्षा नोलानने "डार्क नाईट'मध्ये वापरलेले शिकागोमधले चित्रीकरण त्या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरते. गॉथम शहराच्या या रिऍलिस्ट दर्शनातून बॅटमॅन अधिक खरा होत जातो. "बॅटमॅन बिगीन्स'च्या शेवटी सूचित केल्याप्रमाणे डार्क नाईटचा खलनायक "जोकर' (हीथ लीजर) आहे. जो नियम गॉथमचा तोच जोकरचाही. बर्टनच्या चित्रपटातल्या जॅक निकलसनने रंगवलेल्या भडक आणि तद्दन खोट्या जोकरपेक्षा इथे हीथ लीजरने उभा केलेला सायकोपॅथ हा अनेक प्रसंगी खरोखर अंगावर काटा आणणारा आहे. नुकत्याच ड्रग ओव्हर डोसने वारलेल्या लीजरची ही शेवटून दुसरी (एक चित्रपट अजून प्रदर्शित व्हायचा आहे.) भूमिका असल्याने तर तिचे महत्त्व थोडे अधिकच आहे.
जोकरबरोबर इथे आलेले दुसरे नवीन पात्र म्हणजे हार्वी डेंड (आरोन एकहार्ट). हा नवा डिस्ट्रिक्‍ट ऍटर्नी शहराला माफियामुक्त करायला आला आहे, मात्र तो आपल्या कामात यशस्वी होतो की नाही, हे बॅटमॅन मायथॉलॉजी माहीत असलेल्यांना सांगायला नको. इतरांसाठी मात्र डेंडच्या भूमिकेला मिळणारी वळणे ही पूर्णपणे अनपेक्षित वाटणारी.
व्हाईट नाईट म्हणून सुरू होणारी डेंडची व्यक्तिरेखा ही खरोखरच संपूर्ण सद्‌गुणी, जोकरची पूर्ण काळी, तर बॅटमॅन या दोघांमधल्या ग्रे शेड्‌सचे प्रतनिधित्व करणारा. बॅटमॅन जरी नायक असला तरी त्याच्या व्यक्तिमत्त्वातल्या गडद छटा या मूळ संकल्पनेतच अध्याहृत आहेत. चांगल्या कामासाठी वापरण्यात येणारी, पण काहीशी निगेटिव्ह एनर्जी असे बॅटमॅनचे स्वरूप इथे स्पष्ट कळण्याजोगे आहे. "डार्क नाईट'मध्ये बॅटमॅन, डेंड आणि पोलिस अधिकारी गॉर्डन (गॅरी ओल्डमन) यांच्या मोहिमेने माफिआ हैराण होतो आणि मदतीसाठी जोकर पुढे होतो. बॅटमॅनला जाहीर धमकी मिळते, की तो मुखवटा काढून समोर आला नाही तर रक्तपात ओढवेल. नुसती धमकी देऊन तो थांबत नाही, तर ती लगेच अमलातही आणतो.
डार्क नाईटची माझ्या मते दोन प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत. बॅटमॅन मायथॉलॉजीमधल्या अनेक बारकाव्यांचा वापर करणारी भरधाव अन्‌ वेड्यावाकड्या वळणांनी पुढे जाणारी अन्‌ संपूर्ण अनपेक्षित पटकथा हे पहिले. इथला बॅटमॅन हा त्रासलेला आहे. शहराला आपली गरज आहे का नाही, याचा संभ्रम तर त्याला आहेच, वर आपण उचलतोय ते पाऊल बरोबर आहे का, याची चिंता त्याला पावलागणिक वाटतेय. त्याची ही अस्वस्थता पटकथेत अचूकपणे उभी राहते. पहिल्या काहीच ठळक घडामोडींत ती इतका परिणाम साधते, की एरवी सुपरहिरो चित्रपटांमध्ये वाटणारी प्रमुख व्यक्तिरेखांच्या सुरक्षिततेची खात्रीच ती काढून घेते. इथे कोणाचाही बळी जाऊ शकतो, असे एरवी क्वचित उभे राहणारे वातावरण मग तयार होते, अन्‌ पुढे एका पात्राचा बळी जातोही. या रचनेच्या पातळीप्रमाणेच तपशिलांमध्येही ती कमी पडत नाही. बॅटमॅनचे पिस्तूल न वापरणे, त्याची जवळजवळ जेम्स बॉंडइतकी असलेली गॅजेट्‌सची आवड, बॅटमोबाईल अन्‌ बाईकचा चपखल वापर, डेंडच्या व्यक्तिरेखेचे तपशील, बटलर आल्फ्रेड (मायकेल केन) आणि ब्रूस यामधला घट्ट धागा, अशा अनेक जागांना ती स्पर्श करते. अजूनपर्यंत नोलानच्या चित्रपटांनी वगळलेला बॅटमॅनच्या सहअनुयायांचा धागा मात्र इथेही अस्पर्शित राहतो. डिक ग्रेसन ऊर्फ रॉबिन दर्शन देत नाही, तसेच बॅटगर्लचाही पत्ता दिसत नाही. चित्रपटाअखेर कमिशनर होणाऱ्या गॉर्डनला मुलगी न दाखवल्याने बहुधा हे पात्र तिसऱ्या भागातही येण्याची शक्‍यता कमी. रॉबिनबद्दल मात्र सांगता येत नाही. जुन्या मालिकेतही तो तिसऱ्याच भागात अवतरला होता.
चित्रपटाचे दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे जोकर. लिहिलेला आणि साकारलेला बॅटमॅन हा जसा सांकेतिक अर्थाने सुपरहिरो नाही तसे त्याचे खलनायकही सांकेतिक अर्थाने सुपरव्हिलन नाहीत. काही सन्माननीय अपवाद वगळता. यामधले बहुतेक सगळे हे वेगवेगळ्या पातळ्यांवरचे मनोरुग्ण आहेत अन्‌ जोकर या सर्वांचा बादशहा. ही जाण या चित्रपटात संहितेपासून दिसते. जोकरचे क्रूर, अतिशय बुद्धिमान अन्‌ त्याच वेळी माथेफिरू असणे, इथे अनेक प्रसंगांत दिसते. अनेकदा ही व्यक्तिरेखा समोरच्या व्यक्तीला विचाराला वेळ न देता एकामागून एक गोष्टी करत जाते अन्‌ प्रेक्षकही हतबद्ध होतो. ब्रूस वेनच्या पेंटहाऊसमधून थंडपणे नायिकेला (मॅगी गिलेनहाल) बाहेरचा रस्ता दाखवण्याचा प्रसंग हा या प्रकारच्या प्रसंगरचनेचे उत्तम उदाहरण म्हणता येईल.
दिग्दर्शक नोलान अन्‌ हिथ लीजर यांनी या पात्राचा वावरही तितकाच थरकाप उडवणारा केला आहे. हातात वस्तरा घेऊन समोरच्याला आपल्या चेहऱ्यावरच्या स्मितरेषेच्या आकारातल्या व्रणाची दर वेळी वेगळी कहाणी सांगणे तर अविस्मरणीय. उच्चार, चपळ हालचाली, विद्रूप मेकअपखालूनही दिसणारा थंडपणा अन्‌ त्याच वेळी वाटणारी गंमत या सर्व गोष्टी लीजरची भूमिकेवरती पकड दाखवतात. या कलावंताचा अवेळी झालेला मृत्यू हा हॉलिवूडला बसलेला मोठा धक्का आहे.
"द फॉलॉइंग' आणि प्रचंड गाजलेला "मेमेंटो' या चित्रपटांमधून क्रिस्टोफर नोलानने आपली दिग्दर्शनावरची हुकुमत आणि प्रेक्षकांची दिशाभूल करण्याची हातोटी दाखवलीच होती. बॅटमॅन मालिकेला नवजीवन देताना त्याने आपल्या चलाखीचा यथायोग्य वापर केला आहे. आशा आहे, की तो ब्रायन सिंगरप्रमाणे (एक्‍स फाईल्सचे दोन भाग करून त्याने सुपरमॅनसाठी तिसरा सोडला होता) एका यशस्वी मालिकेचे भवितव्य धोक्‍यात न आणता याच जोमाने चित्रत्रयी पूर्ण करेल. त्याने हे जमवले तर ही आजवरची सर्वोत्कृष्ट सुपरहिरो चित्रत्रयी ठरेल, हे नक्की.
- गणेश मतकरी