मुखवट्यामागला चेहरा

"बॅटमॅन' एक सुपरहिरो म्हणून कितीही लोकप्रिय असला आणि कॉमिक्स आणि ग्राफिक नॉव्हेल्समधून त्याच्यावर अनेक यशस्वी प्रयोग झाले असले, तरी छोट्या किंवा मोठ्या पडद्यावर तो आजवर दुर्दैवीच ठरला आहे. 1939 मध्ये बॉब केनने कल्पिलेला हा नायक सांकेतिक अर्थाने सुपरहिरो नाही, कारण त्याच्याकडे कोणत्याही वैशिष्ट्यपूर्ण शक्ती नाहीत. अतिशय चाणाक्ष बुद्धी, कमावलेली शरीरयष्टी, अद्ययावत साधनसामग्री आणि डोक्यातली सूडाची आग, या गोष्टींवर त्याची मदार आहे.यानंतरच्या दोन्ही पोस्ट बॅटमॅन' च्या शेवटल्या दोन चित्रपटांवर असतील. यावेळी श्यामलन इतका प्रतिसाद मात्र अपेक्षित नाही.

हॉलिवूडमध्ये प्रौढांचे चित्रपट अधिक बालिश होताहेत आणि मुलांचे अधिक प्रगल्भ. मोठ्यांच्या चित्रपटांमध्ये करमणुकीचं प्रमाण वाढण्यासाठी व्यक्तिरेखांना बाजूला ठेवून घटना, इफेक्ट्स आणि एकूणच भव्यतेचा वापर करण्यात येतोय, तर बालपटातल्या व्यक्तिरेखा अधिक सखोल, वैचारिक होत जातायत. नुसतं एवढंच नाही, तर मुलांच्या चित्रपटांच्या प्रेक्षकवर्गातही मोठ्यांचाच भरणा अधिक होताना दिसतोय. नजीकच्या भविष्यात तरी हे चित्र बदलेल असं वाटत नाही आणि चित्रकर्त्यांची ते बदलण्याची योजनाही नसावी, असं या प्रॉजेक्ट्सवर काम करणाऱ्या दिग्दर्शकांच्या निवडीवरून वाटतं.
सुपरहिरोज हा खरा मुलांचा प्रांत; पण आज हे चित्रपट दिग्दर्शित करणारी मंडळी या प्रांतात उतरली ती त्यांचं मोठ्यांच्या चित्रपटांमध्ये चांगलंच नाव झाल्यावर. एक्स मेनच्या दोन्ही भागांचा दिग्दर्शक होता ब्रायन सिंगर ज्याचं "युजवल सस्पेक्ट्स' या अनयुज्वल रहस्यपटासाठी कौतुक झालं होते. त्याने एक्स मेनमधल्या नायक-नायिकांच्या गर्दीला आकार दिला, कमी प्रसंगांमधून व्यक्तिरेखा टोकदार केल्या आणि मूळच्या कृष्णवर्णीयांच्या चळवळीतून पुढे आलेल्या यातल्या विभिन्न दृष्टिकोनांचं बालप्रेक्षकांना पटेलसं चित्र उभं केलं. नंतर आलेल्या स्पायडरमनच्या दोन्ही भागांना पडद्यावर आणलं सॅम रायमीने ज्याचा विनोदी भयपट "इव्हिल डेड' कल्ट हिट ठरला होता. रायमीने यात स्पायडरमॅनइतकंच महत्त्व पीटर पार्कर या व्यक्तिरेखेला दिलं आणि कथाभागाला वजन आणलं. "क्राउचिंग टायगर हिडन ड्रॅगन' मुळे प्रकाशझोतात आलेल्या अँग ली ने "हल्क'ला एखाद्या मोठ्या शोकांतिकेच्या नायकासारखा सादर केला; पण तो काही प्रेक्षकांना फार पसंत पडला नाही आणि मग मैदानात उतरला, तो "मेमेन्टो' आणि "इनसोम्निया'सारख्या मानसशास्त्रीय थ्रिलर्सचा दिग्दर्शक "बॅटमॅन'ला घेऊन.
या सर्व नवसुपरहिरोपटांकडे पाहिलं तर एक गोष्ट समान आढळते, ती म्हणजे त्यांनी या नायकांच्या मुखवट्यामागल्या मूळ चेहऱ्याला दिलेलं महत्त्व. अपवाद "एक्स मेन'चा, कारण त्यांच्या सिक्रेट आयडेन्टीटीला मुळातच फार अर्थ नाही. बाकी चित्रपटात पीटर पार्कर किंवा ब्रूस बॅनर यांना मिळालेलं महत्त्व हे स्पायडरमॅन किंवा हल्कहून कमी नाही. क्रिस्टोफर नोलॅन आपल्या "बॅटमॅन बिगिन्स'मध्येही त्याच वाटेने जातो आणि आपल्याला आजवरचा सर्वांत प्रभावी सुपरहिरोपट देतो.
"बॅटमॅन' एक सुपरहिरो म्हणून कितीही लोकप्रिय असला आणि कॉमिक्स आणि ग्राफिक नॉव्हेल्समधून त्याच्यावर अनेक यशस्वी प्रयोग झाले असले, तरी छोट्या किंवा मोठ्या पडद्यावर तो आजवर दुर्दैवीच ठरला आहे. 1939 मध्ये बॉब केनने कल्पिलेला हा नायक सांकेतिक अर्थाने सुपरहिरो नाही, कारण त्याच्याकडे कोणत्याही वैशिष्ट्यपूर्ण शक्ती नाहीत. अतिशय चाणाक्ष बुद्धी, कमावलेली शरीरयष्टी, अद्ययावत साधनसामग्री आणि डोक्यातली सूडाची आग, या गोष्टींवर त्याची मदार आहे. स्वतः गुन्हेगार बनण्याच्या एक पाऊल मागे राहून, कायदा उचलून धरणारा हा नायक, सत्प्रवृत्ती आणि दुष्प्रवृत्ती यांचं एक चमत्कारिक मिश्रण आहे. त्याचं सर्वांत मोठं शस्त्र आहे ती गुन्हेगारांच्या मनात त्याने निर्माण केलेली भीती आणि तो हे ओळखून आहे. बॅटमॅन अर्थात ब्रूस वेन ही अतिशय गुंतागुंतीची व्यक्तिरेखा आहे.
या व्यक्तिरेखेच्या पडद्यावरच्या सादरीकरणात पहिला खो घातला तो ऍडम वेस्ट अभिनित चित्रमालिकेने. 60/65 च्या आसपास छोट्या पडद्यावर आलेल्या या मालिकेने (आपल्याकडेही काही वर्षांपूर्वी ती स्टार प्लसवर रोज दाखवली जात असे) बॅटमॅनला एक विनोदी वळण दिलं. मूळ व्यक्तिरेखेत अभिप्रेत असलेल्या गर्द छटा या मालिकेने काढून टाकल्या आणि घटनांचं गांभीर्यही. पुढे 1989 मध्ये टिम बर्टनच्या बॅटमॅनने केलेला प्रयत्न तुलनेने बरा होता; पण इथे भर होता तो दृश्यात्मकतेवर आणि खलनायकावर. बर्टनच्या दोन भागांनंतर चित्रपटमालिका पुन्हा विनोदाकडे वळली आणि चार भागांनंतर पडद्यावरला बॅटमॅन संपला, असं वाटायला लागलं.
मध्यंतरीच्या शांततेत एका सात मिनिटांच्या शॉर्ट फिल्मने बॅटमॅनविषयीचं कुतूहल जागृत ठेवलं. सॅन्डी कोलोरादिग्दर्शित बॅटमॅन ः हेड एन्ड या लघुपटात बॅटमॅन आणि जोकर बरोबर एलीअन आणि प्रेडेटर यांनाही घुसवण्यात आलं होतं; पण इथला बॅटमॅन हा कॉमिक बुक्सशी प्रामाणिक होता. चित्रपटांचा रेखीवपणा त्याला नव्हता. या लघुपटाचा इन्टरनेटवर झपाट्याने प्रसार झाला आणि लोक पुन्हा बॅटमॅनची वाट पाहायला लागले.
"बॅटमॅन बिगिन्स'चा कथाभाग हा बॅटमॅनच्या कारकिर्दीची सुरवात दाखवणारा आहे, हे उघड आहे; पण हे तथाकथित प्रीक्वल नव्हे. हा चित्रपट आधीच्या सर्व बॅटमॅन चित्रपटांना विसरून करण्यात आलेला आहे. ही एक नवीन सुरवात आहे आणि त्या दृष्टीनेही चित्रपटाचं नाव अतिशय योग्य आहे.
बॅटमॅनची व्यक्तिरेखा ही केवळ त्याच्या मुखवट्याशी संबंधित असू शकत नाही, कारण त्याच्या या मार्गाला लागण्यामागे ब्रुस वेनच्या आयुष्यातले दोन महत्त्वाचे प्रसंग आहेत. एक, लहान असताना विहिरीत पडल्यावर त्याच्या मनात वटवाघळांबद्दल तयार झालेली भीती आणि दोन, त्याच्या आई-वडिलांचा रस्त्यावरच्या भुरट्या चोराच्या हातून ओढवलेला मृत्यू. या दोन्ही घटनांचे संदर्भ आधीच्या चित्रपटांमधेही आले होते; पण ते अपूर्ण होते. हा चित्रपट ते पूर्ण करतो. इतकंच नाही, तर तो ब्रुस वेनच्या वागण्यामागे एक तर्कशास्त्र उभा करतो आणि त्यासाठी त्याच्या चित्रकथांबरोबरच काही नव्या प्रसंगांनाही जोडतो.
चित्रपटाच्या सुरवातीला ब्रूस (क्रिश्चन बेल), डुकार्ड (लिआम नीसन) या राज अलगुलच्या हस्तकाच्या संपर्कात येतो आणि बर्फाच्छादित पहाडांवर "लीग ऑफ शॅडोज' या न्यायाच्या नावाखाली दहशतवाद पसरवणाऱ्या संघटनेसाठी प्रशिक्षण घेतो. मात्र प्रत्यक्षात या संघटनेत भरती व्हायला तो नकार देतो आणि डुकार्ड त्याच्या शत्रुपक्षात जातो.
गॉथमला परत आल्यावर तो इथल्या गुन्हेगारीला निपटून काढण्यासाठी आपली एक नवी ओळख तयार करतो. ही करताना तो वटवाघळाच्याच प्रतिमेचा वापर का करतो, मनातल्या सूडभावनेचा सकारात्मक उपयोग कसा करायला शिकतो, त्याच्या यंत्रसामग्रीचा निर्माता कोण, बॅटकेव्ह आणि वेन मॅन्शनचा संबंध काय, वगैरे प्रश्नांची उत्तरं दिग्दर्शक शोधतो आणि ब्रूसचं एक त्रिमितीतलं चित्र उभं करतो.
दिग्दर्शका-दिग्दर्शकातला फरक ज्यांना पाहायचा असेल त्यांनी टिम बर्टनचा बॅटमॅन पाहावा आणि मग हा चित्रपट. बर्टनच्या जी ती गोष्ट डिझाईन करण्याच्या नादात बॅटमॅन कुठं हरवतो, तेच कळत नाही, याउलट इथे अनेक गोष्टींचा रेखीवपणा मुद्दाम काढून टाकल्याचं जाणवतं. दिव्याला बांधून ठेवलेल्या माणसापासून सुरवात झालेला बॅट सिग्नल, हा त्याच्या अंतिम रूपातही धूसरच राहतो. स्केअरक्रोने निर्माण केलेले भास कधीच स्पेशल इफेक्टची करामत होऊन राहत नाहीत. स्केअरक्रोचा मुखवटा तर साध्या गोणपाटाचा बनवलेला दिसतो.
बॅटमोबाईलसारख्या आधीपासून रेखाचित्रात आणि चित्रपटात असलेल्या गोष्टींना नोलॅन पेचात पकडतो. सामान्यतः नाजूक दिसणाऱ्या या गाडीऐवजी नोलॅन इथे एक रणगाड्यासारखी ओबडधोबड; पण सुसाट जाणारी प्रचंड गाडी वापरतो; पण तिचा उपयोगही तो सिद्ध करून दाखवत असल्याने प्रेक्षकांचं शंकासमाधानही होतं.
बॅटमॅन बिगिन्सची पूर्ण रचना ही "भीती' या एका संकल्पनेभोवती केलेली आहे. डुकार्ड इथे ब्रूसला विचारतो, "टेल अस मिस्टर वेन, व्हॉट डू यू फिअर?' चित्रपटाच्या सुरवातीलाच येणारा हा प्रश्न पूर्ण चित्रपटाचा आकार स्पष्ट करतो. अंधाराची भीती, अपरिचिताची भीती, अपराधाच्या भावनेतून येणारी भीती, भासमय भीती, प्रत्यक्ष भीती... अशा अनेक प्रकारे दिग्दर्शक या संकल्पनेशी खेळतो आणि आजवर या नायकाच्या चित्रपटातून गायब असणाऱ्या या महत्त्वाच्या भावनेला न्याय देतो.
गणेश मतकरी