थिंग्ज टू डू इन डेन्वर...

काही चित्रपटांविषयी आपण ऐकतो, पण काही कारणानं ते पाहण्याची संधी मिळत नाही. मग हे चित्रपट आपल्या डोक्‍यात राहून जातात. कालांतरानं जर हे नाव आपल्या कानावर पडलं तर ती आठवण जागी होते. आपल्याकडं केबल टीव्ही आले आणि आपल्याला काय पाहू आणि काय नको झालं. त्या सुमारास बी. बी. सी.वरचा एक कार्यक्रम मी नेहमी पाहत असे. "फिल्म सीरिज' नावानं ओळखली गेलेली ही मालिका बॅरी नॉर्मन हे नावाजलेले समीक्षक चालवत आणि थोडक्‍यात पण अतिशय योग्य त्या मुद्द्यांना स्पर्श करणारी समीक्षा ते करत. अर्थात, आपल्यासाठी यातले बहुसंख्य चित्रपट हे पाहायला न मिळणारेच असत. कारण तेव्हा चित्रपटांची मोठ्या प्रमाणातली आयात सुरू व्हायला वेळ होता आणि डी. व्ही. डी. क्रांती किंवा मल्टिप्लेक्‍सेस हीसुद्धा दूरच होती. तरी हा कार्यक्रम उद्‌बोधक ठरतो एकूण चित्रजगताच्या घडामोडींबद्दल होत राहणाऱ्या माहितीने आणि त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे नॉर्मनच्या शैलीनं.
1996 मध्ये म्हणजे "फिल्म 96'च्या एका भागात ऐकलेलं चित्रपटाचं नाव माझ्या डोक्‍यात राहिलं ते राहिलंच. राहण्यामागं सर्वांत महत्त्वाचं कारण म्हणजे नाव तसं विचित्र आणि लांबलचक होतं. त्याचा सरळ अर्थ पाहिला तर चित्रपट अतिमानवी कथावस्तूवर बेतला असेलसं वाटणं स्वाभाविक होतं; पण नॉर्मनच्या म्हणण्यानुसार चित्रपट काही भुतांचा वगैरे नव्हता, तर ही एक गॅंगस्टर फिल्म होती. मात्र, फॉर्म्युलात न बसणारी. त्या सुमारास शक्‍य ते सर्व प्रयत्न करूनही हा चित्रपट मी पाहू शकलो नाही आणि परवा अचानक त्याची डी. व्ही. डी. समोर आली. नाव माझ्या लक्षात होतंच - "थिंग्ज टू डू इन डेन्वर व्हेन यू आर डेड!'
गॅरी फ्लेडर दिग्दर्शित चित्रपटाच्या नावाबद्दल मी एक मात्र म्हणेन, की ते बुचकळ्यात टाकणारं असलं, तरी खोटं नाही. त्याचा अर्थ शब्दशः घेणं योग्य नाही एवढंच. कथानक गडद आहे. जिमी द सेन्ट ही प्रमुख व्यक्तिरेखा सोडता इतर व्यक्तिरेखाही काळ्या रंगाच्या विविध छटांनीच रंगवलेल्या आहेत. एकूण चित्रपटावर प्रभाव आहे तो फिल्म नूवार (Film Noir) नावानं ओळखल्या जाणाऱ्या गडद अमेरिकन गुन्हेगारीपटाचा ज्यांनी 1940 च्या आसपासचा काळ गाजवला; पण आपला प्रभाव पुढं कायम ठेवला. पोलान्स्कीचा चायना टाउन, रॉबर्ट रॉड्रिग्जचा सिन सिटी आणि क्वेन्टीन टेरेन्टीनोचा प्रत्येक चित्रपट हा अखेर नूवार चित्रपटांशीच नातं सांगतो. त्यामुळे इथंही तो प्रभाव दिसण्यात आश्‍चर्य वाटण्याचं कारण नाही.
इथला नायक आहे जिमी द सेन्ट (ऍन्डी गार्शिआ) जो एकेकाळी गॅंगस्टर असला तरी आता सभ्य होण्याचा प्रयत्न करतोय. त्याची कंपनी मरणोन्मुख माणसांचा सल्ला त्यांच्या वारसांसाठी व्हिडिओटेप करून ठेवण्याचं काम करते. दुर्दैवानं हा धंदा फारसा यशस्वी नाही आणि तो करताना जिमी कर्जबाजारी झालेला आहे. यातून सुटण्याचा उपाय म्हणजे "मॅन विथ 9 प्लान' (क्रिस्टोफर वॉफन) या चमत्कारिक नावानं ओळखल्या जाणाऱ्या त्याच्या एकेकाळच्या बॉसनं सांगितलेली कामगिरी पुरी करणं. कामगिरी तशी फारच सोपी. बॉसच्या अर्धवट मुलाचं एका मुलीवर प्रेम होतं, जी आता दुसऱ्याच कोणाच्या प्रेमात आहे. त्या दुसऱ्या माणसाला धमकावून बाजूला करायचं आणि बॉसच्या मुलाचा रस्ता मोकळा करायचा.
नाइलाजानंच जिमी कामगिरी स्वीकारतो आणि आपल्या काही जुन्या सहकाऱ्यांना घेऊन कामगिरीवर निघतो. चित्रपटीय तर्कशास्त्राला अनुसरून कामगिरी पुरी होत नाहीच, वर तिचा उलटाच परिणाम होतो. बॉस पिसाळतो. सहभागी झालेल्या सर्वांच्या मृत्यूचं फर्मान काढतो आणि जिमीचा डेन्वर कायमचं सोडून जायला थोडा अवधी देतो.
टेरेन्टीनोचा फसलेल्या दरोड्याविषयीचा रिझरवॉयर डॉग्ज 1992 चा, तर हा 1996 म्हणजे अशी शंका घ्यायला जागा उरते, की हा चित्रपटही आधुनिक गुन्हेगारीपटांवर टेरेन्टीनोनं टाकलेल्या सर्वव्यापी प्रभावाचा एक भाग आहे. शंकेचं कारण म्हणजे शैलीतलं साम्य. दोन्ही चित्रपटांचा विषय तसा जवळचा. काळजीपूर्वक आखलेली गुन्ह्याची योजना फिसकटणं आणि त्यात सहभागी गुन्हेगारांचं भवितव्य हेच दोघांच्याही केंद्रस्थानी. चलाख संवाद, ब्लॅक ह्यूमरचा मुक्त वापर हेदेखील तसंच. तत्कालीन समीक्षकांनी साहजिकच उपस्थित केलेल्या या शंकेवर उत्तर म्हणून दिग्दर्शक फ्लेडर यांनी दाखवून दिलं होतं, की "थिंग्स टू डू इन डेन्वर...' जरी नंतर बनला असला, तरी त्याची पटकथा काही वर्षांपूर्वी लिहिली गेली होती. "रिझरवॉयर डॉग्ज'च्याही आधी. त्यामुळे प्रभाव असला, तरी तो इतका थेट नाही आणि टेरेन्टीनोचा म्हणावा असा नाही. तर दोन्ही चित्रपटांच्या कर्त्यांची स्फूर्तिस्थानं साधारण त्याच प्रकारची असल्यामुळे होणारा हा आभास आहे.
फ्लेडरचा हा चित्रपट आणि टेरेन्टीनोचे चित्रपट यांमध्ये एक मोठा फरक मात्र दिसतो, तो खरं तर याला ठळकपणे वेगळा असल्याचं दाखवून देतो. टेरेन्टीनोची पात्रं ही केवळ त्या क्षणाचा विचार करणारी आहेत. "स्वार्थ' या एकाच गोष्टीभोवती त्यांची प्रत्येक हालचाल फिरताना दिसते. पाप-पुण्याच्या संकल्पनेपेक्षा चाली-प्रतिचालींची संकल्पना त्यांना कळायला अधिक सोपी आहे. याउलट जिमी द सेन्टच्या कथेचा संपूर्ण उत्तरार्ध हा समीप आलेल्या मृत्यूच्या पलीकडं जाऊन हातून काही चांगलं घडवण्याचा प्रयत्न करण्याबद्दलचा, मोक्षप्राप्तीबद्दलचा आहे. आयुष्यातल्या पापाचं परिमार्जन होऊ शकेल का, हा प्रश्‍न जिमीला पडतो, जो टेरेन्टीनोच्या कोणत्याही पात्राला पडेलसं वाटत नाही. नेमका हाच भाग या चित्रपटाला महत्त्व आणून देतो.
सामान्यतः बॉसनं सोपवलेली कामगिरी पुरी करण्यात अयशस्वी झालेला नायक हा चित्रपटाच्या अखेर बॉसवर कुरघोडी करून आपलं बस्तान पुन्हा तरी बसवील किंवा मोठा डल्ला मारून फरार तरी होईल. जिमी यातली कोणतीच गोष्ट करत नाही. आपला मृत्यू समोर दिसत असतानाही तो शांतपणे आपल्या सहकाऱ्यांना वाचवण्याचा प्रयत्न करत राहतो. चित्रपटाच्या नावाला संदर्भ आहे तो त्याच्या या वागण्याचाच. तो आपल्या प्रयत्नांत यशस्वी होतो का, हे मी सांगणार नाही. तो मुद्दाही नाही. महत्त्व आहे ते या प्रकारचं पात्र याप्रकारे वागण्याचं ठरवतं यालाच.
या एका गोष्टीवर चित्रपट पाहणाऱ्यांची मतं आपोआप विभागली जातात. जे प्रेक्षक आपल्याला स्मार्ट गुन्हेगारीपट पाहायला मिळेलशा आशेनं आले आहेत, ते गोंधळतात आणि चित्रपटाच्या दर्जाला नावं ठेवणं पसंत करतात. याउलट जे काही विशिष्ट अपेक्षा न ठेवता मोकळ्या मनानं चित्रपट पाहतायत ते या नव्या दिशेचं स्वागत करतात आणि कोणत्या मुक्कामाला घेऊन जाते हे पाहतात.
"थिंग्ज टू डू इन डेन्वर व्हेन यू आर डेड' पाहावा असं मी सुचवण्यामागं हे महत्त्वाचं कारण आहे. एका विशिष्ट चित्रप्रकाराच्या ठरलेल्या चौकटीपेक्षा बाहेरचं सामावून घेताना त्या चित्रकर्त्यांना काय तडजोडी कराव्या लागतात आणि एक प्रेक्षक म्हणून हा चौकट मोडणारा चित्रपट आपण काय प्रकारे पाहू शकतो, याचं हे उत्तम उदाहरण आहे. नव्वदीमध्ये अमेरिकन गॅंगस्टरपटात काय बदल होत गेले याची नोंद म्हणूनही हा चित्रपट योग्य उदाहरण ठरेल. अखेर चित्रपट आपल्याला काय देतो हे बऱ्याचदा आपण त्याच्याकडून काय घेण्याची क्षमता ठेवतो, यावरही अवलंबून असतं. "थिंग्ज टू डू इन डेन्वर...' त्याला अपवाद असायचं काहीच कारण नाही.
-गणेश मतकरी