गाडीतील तीन प्रवासी

केस ऍन्डरसनचा "द दार्जिलिंग लिमिटेड' आपल्याकडे का प्रदर्शित झाला असावा, हे सांगणं अवघड आहे. तो भारतात घडतो अन् त्यामुळे त्याबद्दल आम जनतेला थोडंफार कुतूहल असण्याची शक्यता आहे, पण तसा हा इतका वेगळ्या प्रकारचा चित्रपट आहे, की जरी मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षकाने हजेरी लावली (जे होणं कठीणच) तरीही त्यातल्या किती जणांना तो आवडेल याची शंकाच आहे. मात्र, मी इथे दोन गोष्टी म्हणजे पहिली म्हणजे आवडो वा न आवडो, ज्यांना आपल्याकडे सतत येणाऱ्या ब्लॉकबस्टर फॉर्म्युलाहून हटके असं काही पहायचंय त्यांनी दार्जिलिंग जरूर पहावा. आणि दुसरी म्हणजे ज्यांना तो आवडणार नाही, त्यांनी पटकन निष्कर्ष काढण्यापेक्षा तो आपल्याला का आवडत नाही याचा विचार करावा. दार्जिलिंग लिमिटेडला सांकेतिक अर्थाने कथानक नाही. हा तीन भावांनी केलेला प्रवास आहे. भारतातून एका ट्रेनमधून या तीन भावांच्या वडिलांचा वर्षभरापूर्वी मृत्यू झालेला आहे. आई त्याआधीच त्यांना सोडून गेली आहे. तीनही भाऊ आपापल्या उद्योगात असल्याने त्यांचा एकमेकांशी फारसा संपर्क नाही. सध्या त्यांना एकत्र आणलंय ते त्यांच्या मोठ्या भावाने, म्हणजे फ्रान्सिसने (ओवेन विल्सन) फार सलोखा नसला, तरी फ्रान्सिसची आजूनही दादागिरी चालते. आताही पीटर (एड्रिअन ब्रोडी) आणि जॅक (जेसन श्वार्न्झमन) हे दोघेही त्याला दबून आहेत. फ्रान्सिसच्या या मोहिमेच्या प्रथमदर्शनी समोर येणारा हेतू म्हणजे आध्यात्मिक समाधान आणि मनःशांती. प्रवासादरम्यान लागणाऱ्या धर्मस्थळांना भेट देत अन् एकूणच भारतदर्शन करत जाणे या दृष्टीने फ्रान्सिसने अत्यंत तपशिलात जाऊन आपली योजना ठरवली आहे. आपल्याला मदत लागेल म्हणून त्याने एक सहकारीदेखील बरोबर घेतला आहे; पण त्याने या भावांबरोबर न राहता पलीकडच्या डब्यात राहून वेळ पडल्यास पुढे येणं अपेक्षित आहे. पीटर अन् जॅकला फ्रान्सिसच्या या मनमानीचा त्रास होतो; पण बोलायची हिंमत नाही. शिवाय तिघांनाही आपल्या स्वतंत्र अडचणी आहेतच. फ्रान्सिस स्वतः नुकताच एका अपघातातून मरता मरता वाचलेला. पीटरच्या मैत्रिणीचे दिवस भरत आलेले; पण बाप होणं जमेल अशी त्याला खात्री नाही. जॅकच्या प्रेमकथेचं तर एक वेगळंच प्रकरण आहे. गमतीची गोष्ट म्हणजे, इथे वेगळंच प्रकरण हा केवळ शब्दप्रयोग नसून दिग्दर्शक ऍन्डरसनने हे प्रकरण खरोखरच वेगळं चित्रीण केलंय. "होटेल शेवाचिए' या बारा मिनिटांच्या शॉर्ट फिल्ममध्ये जॅक अन पॅट्रीशिआ (नेटली पोर्टमन जी दार्जिलिंग लिमिटेड मध्येसेकंदच दिसते.) यांच्या प्रेमप्रकरणाबद्दलची काही उपयुक्त माहिती इथे पहायला मिळते. ऍन्डरसनने आपल्या लहरीपणाला शोभेलसा प्रयोग करून आधी चित्रपटमहोत्सवामधून ही शॉर्ट फिल्म चित्रपटाआधी दाखवली. मग इन्टरनेटवरून ती फुलवत उपलब्धही करून दिली. त्यात पोर्टमनचं नग्नदृश्य असल्याने ती डाऊनलोड झालीही प्रचंड प्रमाणात. पुढे ज्या itunes च्या साइजवरून ती डाऊनलोड करता येत असे तिथून ती गायब झाली आणि चित्रपटगृहामध्ये दार्जिलिंग लिमिटेडबरोबर दाखवली जायला लागली. माझ्या माहितीप्रमाणे आपल्या चित्रपटगृहात मात्र ही पहायला मिळत नाही. ज्यांना खरोखरंच ऍन्डरसनच्या कामात रस असेल त्यांना ती अजूनही नेटवर मिळू शकेल, मात्र शोधाशोध आवश्यक. तर दार्जिलिंग लिमिटेड ऍन्डरसनचे "द रॉयल टेनेनबॉम्स किंवा "द लाइफ ऍक्वॅटिक विथ स्टीव झिसू' सारखे चित्रपट पाहिलेल्यांना या दिग्दर्शकाबद्दल काही गोष्टी लक्षात येतील, ज्या दार्जिलिंगलाही लागू पडतात. एक म्हणजे ऍन्डरसन जानर (genre) किंवा लोकप्रिय चित्रप्रकारांचा वापर जरूर करतो. पण तो एक ढोबळ सांगाडा म्हणून. अखेर समोर येणारा चित्रपट हा कुठल्याही चौकटीत स्वतःला बांधून घेणारा होत नाही. इथला विनोद खोखो हसवणारा तर नसतोच वर काहीवेळा तर तो चक्क गंभीर मुद्द्यांना अधोरेखित करताना दिसतो. मूळचा सूर विनोदी चित्रपटाचा असला तरी तो टिकवण्याची ऍन्डरसनला गरज वाटत नाही. मग मध्येच तो गंभीर होतो. मध्येच तत्त्वचिंतनात्मक मध्येच प्रतीकात्मक अन् वेळप्रसंगी पुन्हा विनोदाकडे वळतो. विचार करण्याविषयी बोललो, त्यामागेही एक कारण आहे. अनेकदा चित्रपटांत जेव्हा भारत दिसतो तेव्हा त्याच्याकडे पाहण्याचा काही ठराविक दृष्टिकोन दिसून येतो. इथली प्रेक्षणीय स्थळं, गरिबी किंवा बॉलिवूड ही बहुधा आवडती टारगेट्स असल्याचं दिसतं या चित्रपटातली देवळाला भेट किंवा इरफान खान असलेला गावकरी मुलाच्या मृत्यूचा प्रसंग यामुळे पटकन असा संशय येऊ शकतो की ऍन्डरसनही नेहमीप्रमाणेच आपली टिंगल करतोय. मात्र, नीट पाहता लक्षात येईल, की इथल्या घटना या तीन भावांच्या मानसिक आंदोलनाबरोबर जोडलेल्या आहेत. त्यांची दृश्यात्मकता आणि आशय हा चित्रपटाच्या प्रकृतीशी मिळताजुळता आहे. अंत्यविधीचा प्रसंग तर या तिघांच्या वडिलांच्या अंत्यविधीच्या प्रसंगाशी समांतर गेल्याने खूपच महत्त्वाचा आहे. ऍन्डरसन उगाचच कशावर टीका करणारा नाही. त्यामुळे इथेही पटकथा लिहिताना, त्याने सह पटकथाकार रोमन कपोलाबरोबर भारतभेट देऊन आपल्यावरचा थेट प्रभाव पडद्यावर आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. तो सांकेतिक वळणाने जात नाही. याचं एक छोटं उदाहरण म्हणजे ट्रेनमधल्या होस्टेसचं व्यक्तिचित्रण पाहता येईल. तिचा शरीरसंबंधांकडे पाहण्याचा कॅज्युअल दृष्टिकोन किंवा धूम्रपान यासारख्या गोष्टी तिचा एक आधुनिक व्यक्तिरेखा म्हणून दाखवतात. भारतीय संकेतांचा आधार घेणारा चित्रपट हे पात्र अशा रीतीने कधीही दाखवू शकला नसता. माझं व्यक्तिगत मत पाहायचं तर मला दार्जिलिंग खूप आवडला नसला तरी पाहण्याजोगा निश्žचित वाटला. जेव्हा चित्रपट कथानकाचा सुरवात, मध्य अन् शेवट यापलीकडे जाऊन विचार करतात तेव्हा ते आपल्याला काय सांगायचंय याचा मूलभूत पातळीवर जाऊन वेगळा विचार करताना दिसतात. मग त्यातल्या व्यक्तिरेखा अधिक तपशिलातल्या, प्रगल्भ होतात, विचारांना अधिक स्थान दिलं जातं. चित्रपट अधिक वैयक्तिक अनुभव आहे. मात्र, तो घेण्याची तयारी असणाऱ्या अन् त्याला एखाद्या वर्गवारीत बसवून मोकळं होण्याची घाई नसणाऱ्या प्रेक्षकांसाठीच.

-गणेश मतकरी