तेरा मिनिटांची शोकांतिका

काही दिवसांपूर्वी मी एका शॉर्ट फिल्मच्या शोधात होतो. निमित्त होतं ते एका छोट्या महाविद्यालयीन स्पर्धेचं, ज्यात भाग घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांना चित्रपट समीक्षेच्या विविध अंगांची कल्पना येईलसं काही दाखवायचं होतं, ते देखील मर्यादित वेळेत. आता बऱ्याच वेळा असं होतं, की पूर्ण लांबीचा चित्रपट आणि लघुपट यांच्या संकल्पनेतच फरक असतो, शॉर्ट फिल्म ही एखादा विचार, एखादी कल्पना मांडते, विविध प्रयोग करते; पण फिल्म रचनेच्या बाबतीत तिची तुलना सहजपणे चित्रपटांशी होत नाही. मला या लघुपटामधून ज्या गोष्टी दिसणं अपेक्षित होतं, त्या केवळ लघुपटांपुरत्या नको होत्या, तर एकूण चित्रपटांकडे त्रयस्थपणे पाहण्याच्या शक्यता दाखवणाऱ्या हव्या होत्या. कथेपलीकडे जाऊन चित्रपट काय काय दाखवू शकतो याची अनेक उदाहरणं आणि स्वतंत्र प्रयोग या दोन्ही गोष्टी इथं दिसाव्यात, अशी माझी अपेक्षा होती. शोध अचानक संपला तो 2004 मध्ये ऑस्कर पारितोषिक मिळवणाऱ्या "रायन' या लघुपटाशी येऊन. एका आयुष्याचा वृत्तांत रायन हा केवळ तेरा मिनिटांचा लघुपट/ माहितीपट आहे; मात्र त्याचा अवाका हा अचंबित करून सोडणारा आहे. त्याचा नायक आहे रायन लार्कीन. हा 1969 मध्ये आपल्या "वॉकिंग' या लघुपटासाठी ऑस्कर नामांकनात आलेला, गाजलेला ऍनिमेटर. नॅशनल फिल्म बोर्ड ऑफ कॅनडानं लघुपट/ माहितीपटांच्या निर्मिती आणि वितरणात केलेली कामगिरीही थक्क करून सोडणारी आहे. त्यांच्या सर्जनशील चित्रकर्त्यांमधील सर्वांत गाजलेलं नाव म्हणजे नॉर्मन मॅकलरेन. रायन हा नॉर्मनचा चेला. असं सांगतात, की रायनला प्रसिद्धी मिळण्याआधीच नॉर्मननं त्याला लवकर मिळालेल्या प्रसिद्धीच्या दुष्परिणामाची कल्पना दिली होती. दुर्दैवानं या पूर्वसूचनेचा रायनला फार फायदा झाला नाही. रायनला लोकप्रियता मिळाली ती झटक्यात अन् जागतिक पातळीवर. "वॉकिंग' आणि 1972 मधला "स्ट्रीट म्युझिक' यांनी त्याला कुठल्या कुठं नेऊन ठेवला; मात्र त्याच्या भावाला झालेला अपघात, प्रसिद्धीनं वाढलेल्या अपेक्षा आणि दडपण अन् त्यातून वाढत गेलेलं कोकेनचं व्यसन यामुळे रायनची कारकीर्द लवकरच संपुष्टात आली. नॅशनल बोर्डमधून बाहेर पडल्यावर चित्रपटांसाठी स्वतंत्रपणे कामं मिळवण्याचाही त्यानं काही वर्षं प्रयत्न केला; पण लवकरच त्याचं नाव कुठेसं हरवून गेलं. दिग्दर्शक क्रीस लॅन्ड्रेथनं जेव्हा रायनवर फिल्म बनवायचं ठरवलं, तेव्हा त्याचा दिवसाचा बराच वेळ रस्त्यावर येणाऱ्या-जाणाऱ्यांकडून भीक मागण्यात आणि उरलेला बिअर पिण्यात जात होता. कोकेनचं व्यसन त्यानं आता सोडून दिलं होतं; पण हा उशीर अक्षम्य ठरला. "रायन' लघुपटाचा विशेष हा, की तो रायनच्या शोकांतिकेतल्या सर्व महत्त्वाच्या जागांना स्पर्श करतो; मात्र कथा सांगितल्यासारखा नाही. तो फॉर्म निवडतो मुलाखतीचा; मात्र ही मुलाखत घडते क्रिसच्या खास शैलीत, संगणकीय ऍनिमेशनच्या साह्यानं. व्यक्तींहून अधिक प्रवृत्तीनं बनलेल्या; पण वास्तवाशी एक प्रकारे प्रामाणिक असलेल्या विश्वात. "रायन' हा म्हटलं तर रायन लार्किनविषयी आहे, म्हटलं तर क्रिस लॅन्ड्रेथविषयी, म्हटलं तर कलावंतांना कोणत्या ना कोणत्या पातळीवर ग्रासून राहिलेल्या असुरक्षिततेविषयी. याकडे आपण एका प्रत्यक्ष आयुष्याचा वृत्तांत म्हणून पाहू शकतो; तसंच एका नवशिक्žया अन् एका निवृत्त कलावंतामध्ये घडलेला संवाद म्हणूनही. "रायन'ला सुरवात होते ती क्रिसची संगणकीय आवृत्ती प्रेक्षकांशी थेट बोलत असताना. एका मोठ्या सार्वजनिक; पण निर्मनुष्य टॉयलेट् समधल्या वॉशबेसिनशी उभा राहून क्रिस आपल्या जखमा प्रेक्षकांना दाखवतो. चेहऱ्याचा काही भाग विरळ करून रंगाच्या सढळ हस्ते केलेल्या वापरानं अन् तारांच्या जोडकामानं बनलेल्या या जखमा म्हणजे क्रिसच्या असुरक्षिततेचा पुरावा; मात्र दोन-तीन वाक्यांतच क्रिसच्या लक्षात येतं, की आपण भरकटतोय, लघुपट आपल्याविषयी नसून, "रायन'विषयी आहे. क्रिसचं हे सुरवातीचं निवेदन अन् शेवटी रस्त्यावर पैसे मागणाऱ्या रायनला सोडलं, तर उरलेला वेळ क्रिस आणि रायन यांची मुलाखत सुरू राहते. रायनचा चेहरा हा प्रथमदर्शनी धक्कादायक. (त्याला स्वतःलाही तो धक्कादायकच वाटला, असं "रायन'च्या निर्मितीवर बनवलेल्या ऑल्टर्ड इगोज या माहितीपटात दिसून येतं) कारण, क्रिसच्या चेहऱ्यावर आढळणाऱ्या माफक जखमांच्या तुलनेत इथल्या जखमा मोठ्या. चेहऱ्याचा मधला निमुळता भाग आणि त्यामागं तारांसारखं जोडकाम हाच रायनचा चेहरा. तो देखील मूडप्रमाणे बदलणारा. रायनचा पूर्ण चेहरा दिसतो, तो भूतकाळाच्या फ्लॅशेसमध्ये किंवा प्रतिबिंबात. एरवी दिसते ती हीच आवृत्ती. क्रिस आपल्या बोलण्यात रायनच्या कारकिर्दीतल्या सर्व टोकांना स्पर्श करतो; मात्र हे पाहताना आपल्याला जाणवतं, की प्रमाणाची भिन्नता सोडली, तर या दोघांनाही भेडसावणारे कळीचे मुद्दे तेच आहेत. क्रिसने इथं वापरलेला विनोद अतिशय बोचरा आहे अन् तो स्वतःही या विनोदाच्या तडाख्यातून सुटत नाही. रायनला दारू सोड आणि आयुष्य सुधारायचा प्रयत्न करण्याचा सल्ला देणाऱ्या क्रिसच्या डोक्यावर हळूच एक अँटेनासारखी काठी येते, भोवती वलय तयार होतं आणि चित्रातल्या देवदूतांच्या डोक्यावर पाहायला मिळतो तसा हॅलो तिथं दिसायला लागतो. क्रिसनं स्वतःकडे घेतलेली मोठेपणाची भूमिका आणि रायनच्या भावनिक विस्फोटानंतर या हॅलोचं विझून कोलमडणं हे म्हटलं तर विनोदी आहे; पण तितकंच करुणदेखील. क्रिस आणि रायनबरोबर इथं आणखी दोन पात्रं आहेत. रायनची एकेकाळची मैत्रीण फेलिसिटी आणि त्याच्या लघुपटांचा कार्यकारी निर्माता डेरेक लॅम्ब! मुलाखतीदरम्यान येऊन जाणारे हे दोन पाहुणे कलाकार रायनच्या अधोगतीवर अधिक प्रकाश टाकतात. यांच्यासाठी क्रिसनं वापरलेली शैली खूपच वेगळी आहे. त्यांचं दिसणं हे रायनच्या स्केचेसमधून जिवंत झाल्यासारखं दिसते. रायनच्या भूतकाळाचे हे प्रतिनिधी असल्यानं त्यांचं हे रायनची आठवण असल्यासारखं अवतरणं योग्य वाटतं. रायनचं माहितीपटाच्या शेवटी दिसणारं येणाऱ्या-जाणाऱ्यापुढे हात पसरणं हे करुण असलं, तरी क्रिस प्रेक्षकांच्या भावनांना हात घालण्याकरिता ते वापरत नाही. रायनच्या दृष्टीनं त्याचा मूळ आनंद हा निरीक्षणातून येणारा आहे. वॉकिंग अन् स्ट्रीट म्युझिक हे दोन्ही लघुपट त्याची उदाहरणंच आहेत. त्यामुळे रायनची ही नवी भूमिका मनुष्यजातीच्या निरीक्षणाची एक संधी असल्यासारखी वापरली जात असल्याचं लघुपट सुचवतो. रायनच्या आविर्भावातूनही हेच दिसून येतं आणि रायनची परिस्थिती दयनीय असल्याचं दाखवून कारुण्यरस आळवला जात नाही. गेल्या वर्षी फेब्रुवारीत रायन लार्किनचा मृत्यू झाला- कॅन्सरमुळे. आपल्या अखेरच्या काही वर्षांत त्यानं आपलं करिअर सावरण्याचा काहीसा प्रयत्न सुरू केला होता आणि आपल्या अनुभवांवर आधारित "स्पेअर चेन्ज' नावाची ऍनिमेटेड फिल्म बनवण्याची तयारीही सुरू केली होती. "रायन'मुळे त्याला मिळालेल्या लोकप्रियतेचाही त्याला फायदा झाला. या वर्षी बहुधा स्पेअर चेन्ज पूर्ण केली जाईल अन् प्रेक्षकांसमोर येईल. रायनला आपल्या मृत्यूनंतर तरी आपल्या कारकिर्दीला सावरण्याची आणि अपयशाचा ठसा पुसण्याची संधी पुन्हा एकदा मिळेल, अशी अपेक्षा.

- गणेश मतकरी